So'z boshi

2-§. Shartnomalarga o'xshash harakatlar asosida majburiyatlarning kelib 
chiqish asoslari (qvasi ex contractu) kvazi eks kontraktu
 
Shartnomalarga o'xshash harakatlar asosida majburiyatlarning kelib chiqish 
asoslari xuddi shartnomalar asosida kelib chiqadigan majburiyatlarga o'xshasa 
ham, ammo o'rtada shartnoma tuzilmasdan kelib chiqadigan huquqiy 
munosabatlardan iborat bo'lib, o'z mazmuni va xarakteri bilan unchalik bir-biridan 
farq qilmaydi.
 
U ko'pgina shartnomasiz, deliktsiz (shartnomalarni buzish, bajarmaslik) bir 
tomonlama bitimlar yoki boshqa faktlar asosida vujudga keladi.
 
Shartnomalarga o'xshash harakatlar asosida majburiyatlarning kelib chiqish 
asoslari quyidagi turlarga bo'linadi:
 
1.
                
Negotiorum gestio  negosiorum gestio topshiriqsiz boshqalarning 
ishini amalga oshirish yoki boshqa shaxslar uchun g'amxo'rlik qilishlik;
 
2.
                
Bir shaxsning ikkinchi shaxs (boshqalarning) hisobiga asossiz 
ravishda boyib ketishligi natijasida.
 
Negosiorum gestio  shartnomalarga o'xshash harakatlar natijasida 
majburiyatlarning kelib chiqish asoslaridan biri bo'lib, topshiriqsiz bir shaxs 
tomonidan gestor (gestor) ikkinchi shaxsning nomidan va ikkinchi shaxs hisobiga 
ma'lum bir harakatlarni bajarishlik yoki uni mulkini boshqarishlikdan iboratdir.
 
Bu majburiyatlar ko'pincha bir shaxsning o'z mulkini boshqara olmaslik yoki 
uning uzoq vaqt davomida mulk joylashgan hududda bo'lmaslik oqibatlaridan kelib 
chiqqan.
 
Bular asosan, quyidagilar orqali aniqlanilar edi: birinchidan, «boshqalarning 
ishini boshqarish» ya'ni bir yoki bir necha harakatni boshqa shaxsning manfaati 
uchun amalga oshirishdan kelib chiqardi. Ikkinchidan, agar biror harakatni 
bajarmasa ham, faktik holat bilan ham belgilanishi mumkin edi.
 
Masalan: Biror bir shaxsning qora molini sug'orish, yoki qulining qornini 
to'yg'azib qo'yishlik harakatlarini amalga oshirish.
 

---

Bu harakat haqsiz, topshiriqsiz, boshqa shaxsning hisobiga,  shartnomasiz 
amalga oshirilgan munosabatlar doirasiga kiradi.
 
Bu harakatlar O'zbekiston Fuqarolik huquqidagi vakolatnomasiz vakillik 
institutiga ham o'xshaydi. Chunki, bu qilingan harakatni agar ikkinchi tomon 
qo'llab-quvvatlasa uning harakati baholanib unga ma'lum bir haq to'lanardi.
 
Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar deganda, 
qadimgi Rimliklar qonunlarda, shartnomalar yoki bitimlarda belgilangan asoslar 
bo'lmasdan turib, boshqa shaxslarning hisobidan (puliga pul qo'shilishi, 
ashyolariga ashyo qo'shilishi yoki talab qilib olinishi lozim bo'lgan huquqning 
ko'payishi) mulk orttirishlikka yoki boyishlikka tushunilgan.
 
Odatda, mulkning ko'payishi, asossiz boyishlik, qarz shartnomasi asosida 
mulkiga mulk qo'shishlik, oldi-sotdi shartnomalari yoki biron-bir huquqiy 
oqibatlarning kelib chiqishi natijasida vujudga kelishi mumkin.
 
Qadimgi Rim huquqida asossiz boylik orttirish natijasida kelib chiqadigan 
majburiyatlarning asosiy vazifasi (funksiyasi) jabrlanuvchining mulkiy holatlarini 
o'z joyiga qaytadan tiklash, ya'ni asossiz boylik orttirish natijasida ko'lga kiritilgan 
mulkni yoki tejalgan mulkni qaytarib berishlikdan iborat bo'lib hisoblangan.
 
Asossiz boyishlikning natijasida vujudga kelgan majburiyatlarda, mulkni 
qaytarib olishlikda kondiksion da'vo qo'zg'atilgan.
 
Rim yuristlari da'vo predmetiga qarab asossiz boylik orttirish majburiyatini 
uch qismga bo'lganlar:
 
Birinchidan, haq to'lanishi lozim bo'lmagan harakat uchun yanglishish, 
adashishlik yoki boshqacha tarzda xaq to'lashlikka tushunilgan.
 
Ikkinchidan, oldindan berib qo'yilgan narsani (ya'ni biror harakatni amalga 
oshirish yoki harakatdan to'xtab turish uchun mo'ljallangan) qaytarib berishlik 
majburiyatiga hamda uchinchidan, boshqa asoslar bo'yicha boyib ketganligi 
natijasida tushgan boyib ketish predmetini ham qaytarib berishlik majburiy 
bo'lgan.
 
Bu munosabatlarning amalga oshirilishligi uchun quyidagi asoslar bo'lishi 
talab etilgan:
 
a) summa, pul, ekvivalent, ashyo boshqa shaxsga o'tkazilgan bo'lishligi;
 
b) oldindan qarzi bo'lmagan holat mavjud bo'lishi;
 
v) adashish, yanglishish, to'g'ri tushunishligi murakkab bo'lgan holatda;
 
g) mulkiy manfaatlarning boshqa shaxsga o'tishligi;
 
d) maqsad va asos amalga oshirilmay qolishliklari asossiz boylikni keltirib 
chiqargan. Bu esa majburiyatlarni vujudga keltirib chiqargan.
 

---