So'z boshi

3-§. Huquqni buzish asosida va huquqni buzishlikka o'xshash asosda kelib 
chiqadigan majburiyatlar (ex delicto va qvasi ex delicto) eks delikto va kvazi 
eks delikto
 
Majburiyatlarning vujudga kelishligida muhim o'rinlardan birini 
egallaydigan asoslaridan biri deliktlardir.
 
Deliktlar  huquqni buzishlik, noqonuniy bo'lgan harakatlarni keltirib 
chiqaruvchi munosabatlardir.
 
Rim huquqi huquqiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi huquqni buzish 
asosidagi majburiyatlarni ikki qismga bo'lgan. Ular ommaviy deliktlar va xususiy 
deliktlardir. (delicta rublica  va delicta rrivata).
 
Ommaviy asosdagi deliktlar davlat manfaatlariga qarshi qaratilgan, badanga 
og'ir shikast yetkazish, o'lim jazosi bilan bog'liq yoki davlat foydasiga undirilishi 
lozim bo'lgan muhim va katta hajmdagi mulkiy huquq buzarliklardan kelib 
chiqqan. Bunday tartibdagi ishlar alohida jinoyat ishlarini hal qiluvchi sudlarga 
taalluqli hisoblanib, ular alohida sud ishlarini ko'ruvchi jarayon bilan tartibga 
solingan.
 
Xususiy asosdagi deliktlar esa xususiy shaxslarning manfaatlari bilan 
bog'langan bo'lib, xususiy da'volar orqali amalga oshirilgan va da'volarning o'zi 
ham xususiy shaxslarga qaratilgan.
 
Ko'proq, bu munosabatlar mulkiy jarimalarni o'z ichiga olgan bo'lib, 
jarblanuvchining foydasiga undirilgan. Qadimgi Rim huquqining dastlabki 
rivojlanish bosqichlarida hatto badanga shikast yetkazish (ya'ni jinoiy harakat va 
jinoiy jazo, o'g'irlik bilan bog'liq harakatlar) ham xususiy deliktlar orqali tartibga 
solingan.
 
Qadimgi Rim jamiyatida shaxslarga yetkazilgan zarar uchun jabrlanuvchi, 
uning ota-onalari, qavm-qarindoshlari bilan birgalikda zarar yetkazuvchidan o'ch 
olishgan.
 
Rim davlatining taraqqiy etishi hamda huquqiy  munosabatlarining yanada 
takomillashuvi natijasida ilgarigi xususiy o'ch olishlik instituti o'zining samarasini 
bermay qoldi. Uning o'rniga jabrlanuvchi va javobgar shaxslarning o'zaro 
kelishishligi asosida pul jarimasi (shtraf) yoki jabrlanuvchiga yetkazgan zararning 
hajmiga qarab moddiy taqdirlanish prinsipi qo'llanila boshlandi.
 
Rim huquqining gurkirab o'sishi oqibatida xususiy huquqbuzarlikning o'zigi 
xos elementlari yoki asosiy komponentlari vujudga keldi.
 

---

Eng asosiy elementlaridan biri, bir shaxsning ikkinchi shaxsga yetkazilgan 
zararning ob'yektiv mavjudligi, ikkinchi elementi esa shaxsning zarar 
yetkazishdagi aybining ochiq-oydin va yaqqol ko'rinib turishligi; (qasddan qilingan 
aybli yoki ehtiyotsizlik asosida vujudga kelgan aybli), hamda ob'yektiv tomondan 
ushbu harakatning huquqni buzuvchi harakat deb tan olinishi kiritilgan.
 
Xususiy deliktlarning asosiy turlaridan biri Iniuria-(inyuria)  deb atalib, 
huquqqa, qonunlarga zid, qarama-qarshi harakatlarning sodir etilishi deb 
tushunilgan.
 
XII Jadval qonunlarida ham shaxsiy kamsitish, xafa qilish yoki insonning 
nafsoniyatiga tegish, ayniqsa badanga og'ir shikast yetkazish (oyoqni, qo'lni 
sindirish, ko'r qilib qo'yish) kabi xususiy huquqbuzarliklardan kelib chiqadigan 
majburiyat huquqiy normalari ko'rsatilgan.
 
Eng og'ir bo'lgan huquqbuzarlik  insonning tanasiga, a'zolariga zarar 
yetkazish bo'lib hisoblanib, ko'pincha talio prinsipi «oko za oko, zub za zub» 
(jonga jon, qonga qonni qo'llashlikka o'xshab ketadi) qo'llanilgan.
 
Qullarga yetkazilgan zarar uchun 150 ass (pul birligi), ozod bo'lgan 
shaxslarga yetkazilgan zarar uchun esa 300 ass  to'lattirilgan.
 
Pretorlik huquqi jismoniy daxlsizlikni butunlay shaxsning shaxsiy 
huquqlariga, oilaviy, or-nomus, sha'n, qadr-qimmatiga qaratilishini hamda 
keyinchalik esa uy-joyga zo'rlik asosida kirib olishliklar natijasida kelib chiqadigan 
majburiyatlar uchun ham javobgarlikni kuchaytirishga katta e'tibor qaratadi.
 
Xususiy deliktlarning yana bir turi  Furtum (furtum)- o'g'irlik deb atalib, 
mulk huquqi sub'yektining erkiga qarama-qarshi harakatni sodir etib, o'zi uchun 
mulkiy manfaatni paydo qilishlik e'tiborga olib qilingan harakatga aytilgan.
 
Rim huquqi hatto qulning o'z xo'jayinidan qochib ketishlikni ham o'zini-o'zi 
xo'jayinidan o'g'irladi, deb «o'g'ri» sifatida baholaganlar.
 
XII Jadval qonunlariga asosan o'g'irlik qilgan shaxs o'g'irlagan mulkining 
ikki barobari asosida to'lashi majbur bo'lgan. O'g'ri o'g'irlik qilayotgan paytda 
ushlansa unga tan jazosini qo'llaganlar, agar u ekinlarni (bug'doy, arpa va shunga 
o'xshash) poymol qilsa va kechasi qo'lga tushsa uni o'ldirish mumkin bo'lgan.
 
Bulardan tashqari aldash, qo'rqitish, mulkni o'ziga o'tkazib olish, firibgarlik 
kabi harakatlar ham xususiy deliktlarni keltirib chiqargan.
 
Majburiyatlarni buzishlikka o'xshash asosda majburiyatlarning vujudga 
kelish asoslaridan to'rtinchisi bo'lib, majburiyatlarni buzishlikka o'xshab ketadigan 
harakatlar hisoblanadi.
 

---

Masalan: Sudyaning fuqarolik prosessini o'tkazishlik uchun kelmay 
qolishligi natijasida, jabrlanuvchi qancha zararga tushishligi mumkinligini hisobga 
olib, to'liq asosda jabrlanuvchiga yetkazilgan zarar bo'yicha sudya javobgar bo'ladi.
 
Bu huquqlar pretorlar da'volari hamda populyar da'volar asosida himoya 
qilingan.
 
  
VIII bo'lim yuzasidan nazorat savollari
 
1. 
Rim huquqida shartnomalar va bitimlar tushunchasi hamda ularning farqi 
nimalardan iborat?
  
2. 
Konsensual, verbal, real, litteral shartnomalari bir-biridan qanday huquqiy 
belgilari asosida farq qiladi?
  
3. 
Stipulyasiya nima, uning mazmuni va tuzish tartibini aniqlang.
  
4. 
Qarz va ssuda (muttuum va commadatum), saqlash (omonat - depozitum) 
shartnomalarining bir-biridan farqlarini aniqlang.
  
5. 
Mulk ijarasi shartnomasi (locatio-conductio) va uning turlari nimalardan 
iborat?
  
6. 
Topshiriq shartnomasini (mandatum) tushuntirib bering.