So'z boshi

XII Jadval qonunlari (leges XII  tabularum)
 

---

Rim quldorchilik davlatining rivojlanishida, uning iqtisodiy, siyosiy, 
ijtimoiy, huquqiy hayotida XII Jadval qonunlarining o'rni mislsizdir, hatto bu 
qonundan Yustinian kodifikasiyasi orqali yollanma mehnatga asoslangan barcha 
davlatlar o'z qonunlarini qabul qilishlikda manba va poydevor sifatida 
foydalangan.
 
Albatta,  bu  qonunning  kelib  chiqishi  plebeylar  va  patrisiylar  o'rtasida 
tinimsiz  olib  borilgan  kurashga  bog'liq.  Bu  qonun  o'z  ichiga  Rim  davlatining 
vujudga  kelishligidan,  ya'ni  eramizdan  oldingi  asrlardagi  harakatda  bo'lgan  odat 
normalari,  an'analari,  diniy  marosimlari,  ota-  bobolardan  qolgan  odat  (mores 
maiorum)  va  amaliyot  asosida  vujudga  kelgan  (usus)  turmush  qoidalarini  va 
boshqa jamiyat uchun kerakli bo'lgan munosabatlarni o'z tarkibiga olgan. Ana shu 
normalar asosida XII Jadval qonunlarini tuzish uchun 10 ta patrisiydan (desemvir) 
iborat  dastlabki  komissiya  tuzilgan.  Bu  komissiya  a'zolarining  saviyasi  yuksak 
darajada  bo'lmagan.  Dastlab  bu  komissiya  10  ta  jadvaldan  iborat  qonunlar 
tayyorlaganlar,  lekin  uning  matni  Rim  davlatida  yashab  turgan  plebeylarning 
noroziligiga sabab bo'lgan. 
 
Plebeylar  o'zlari  ham  boshqalar  kabi  teng  huquqlarga  ega  bo'lishlik  uchun 
tinmay  kurash  olib  borishgan  va  bu  kurash  huquq  doirasida  ham  o'z  ifodasini 
topgan. Rim davlatida istiqomat qiluvchi patrisiylarning magistratlari va qohinlari 
hatto  plebeylarning  erkini,  manfaatini  e'tiborga  olmasdan  yozilmagan  odat 
normalarini o'z manfaatlarini ko'zlagan holda sharhlab yuborganlar.
 
Plebeylar noroziliklaridan so'ng, o'tkir nizolar natijasida patrisiylardan ham, 
plebeylardan  ham  beshtadan  a'zo  tarkibida  yangi  komissiya  tuzilgan  va  dastlabki 
ular tomonidan ishlab  chiqilgan  matn qayta ko'rib  chiqilgan va  yana  ikkita  jadval 
bilan to'ldirilgan. Shunday qilib, XII Jadval qonunlari vujudga kelgan. Albatta, XII 
Jadval  qonunlari  patrisiylar  va  plebeylar  uchun  umumiy  bo'lgan  huquqni  vujudga 
keltirgan. Uning faqat Rim fuqarolari uchun mo'ljallangan yagona kvirit yoki sivil 
huquqi  bo'lib  qolganligi  shubhasiz.  XII  Jadval  qonunlarining  qabul  qilinishi 
plebeylarning  patrisiy  qohinlarining  yuqori  tabaqasiga  qarshi  kurashi  bilan 
ifodalangan.  XII  Jadval  qonunlarining  qabul  qilinishi  o'zlarida  yozilmagan 
odatlarni  va  qonunlarni  saqlash  va  sharhlash,  sud  da'volarining  shakllarini  ishlab 
chiqish  huquqini  saqlab  qolgan  va  va  bu  huquqni  suistemol  qilib  turgan 
pontifiklarning ilgarigi mavqelarining zaiflanishini tezlashtirgan.
 
Garchi  XII  Jadval  qonunlarida  qasamlardan  foydalanish  va  boshqa  diniy 
marosimlarga  oid  harakatlarni  qilish  ko'zda  tutilgan  bo'lsada,  huquq  endi  diniy 
me'yorlardan  ajratilgan  va  dunyoviy  xarakter  kasb  etgan  edi[1].  XII  Jadval 

---

qonunlari  12  ta  mis  lavhaga  yozilib,  Rim  siyosiy  hayotining  markazi    forumlar 
o'tkaziladigan joyga hamma ko'rish uchun osib qo'yilgan edi.
 
Bu  qonunlarni  bilish  hamma  uchun  majburiy  bo'lgan,  demak  uni  qabul 
qilinishi bilan  Rim  fuqarolarini  dunyoviy  huquqiy  tarbiyalash zaruriyati  tug'ilgan. 
Hatto,  Siseron  davrida  Rim  davlatida  istiqomat  qilgan  bolalar  XII  Jadval 
qonunlarini yod olishga kirishganlar. XII Jadval qonunlarining asl nusxasi saqlanib 
qolinmagan.  Uning  mazmuni  XVI-XVII  asrlarda  ancha  qiyinchilik  bilan  Rim 
mualliflarining asarlaridagi parchalar asosida qayta tiklangan. 
 
Darhaqiqat,  XII  Jadval  qonunlari  Rim  davlatida  mavjud  bo'lgan  odat 
normalarini  to'plash  va  unga  ishlov  berish  ifodasidir.  Ularga  Janubiy  Italiya 
polislarining  yunon huquqi  ma'lum  darajada  ta'sir  etgan. Biroq, unga  odat  huquqi 
me'yorlaridan  chekinuvchi  alohida  yangi  qoidalar  ham  kiritilgan  edi.  Masalan, 
jarimalarning qo'llanish tizimi qadimgi tallion tamoyillaridan voz kechishlik bilan 
bog'liq  bo'lgan.  XII  Jadval  qonunlari  hali  Rim  jamiyati  huquqiy  texnikasining 
nisbatan  past  darajada  rivojlanganligini  aks  ettirgan  edi.  Ular  qisqacha  buyruq 
tizimidagi  fikrlar,  tushunchalar,  ba'zan  esa  ta'qiqlar  ko'rinishida  bayon  etilgan. 
Ularning  ba'zilari  o'zlarida  diniy  marosimlarga  oid  izlarni  saqlab  qolgan  edi.  XII 
Jadval  qonunlari  qator  kamchiliklarga  ega  bo'lishligiga  qaramay,  Rim  arxaik 
davrining tub ehtiyojlarini aniq aks ettira olgan.
 
XII  Jadval  qonunlari  bo'yicha  xalq  majlisining  har  qanday  qarorlari, qonun 
kuchiga  ega  bo'lishi  lozimligi,  keyinchalik  esa  harbiy  xarakterga  ega  bo'lib, 
senturiyalar 
majlisini 
(yuzliklar 
majlisini) 
keltirib 
chiqarishligi 
bilan 
mustahkamlanilgan. Senturiyalar bo'yicha xalq yig'inining qarori, shu vaqtga qadar 
qonuniy kuchga ega bo'lib borgan xalq yig'ini qarorlarining kuchini yo'qotgan yoki 
uni ikkinchi o'ringa tushirib qo'ygan.
 
Rim quldorchilik davlati davrida shuningdek, senat qarorlari, ayrim hollarda 
magistratlar  ediktlari  ham  huquqiy  kuchga  ega  bo'lgan.  Masalan,  desemvirlar 
favqulodda komissiyasining qarori bilan XII Jadval qonunlari qabul qilingan. 
 
Rim 
fuqarolik 
huquqida 
qonunlarni 
sharhlash, 
shuningdek 
sud 
komediantlarini  va  da'vo  talablarini  tuzishliklarida  IV  asrga  qadar  pontifiklarning 
imtiyozli  huquqlari  saqlanib  qolgan.  Pontifiklar  esa,  sud  ishlariga  nisbatan  o'z 
ustunliklarini  shu  davrgacha  har  tomonlama  himoya  qilib  kelganlar.  Huquqning 
diniy niqoblardan batamom, xalos bo'lishiga, qohinlar mavqeiga putur yetishiga va 
dunyoviy yurisprudensiyaning boshlanishiga, xususan miloddan avvalgi 302 yilda 
kotib  K.Flaviy  tomonidan  pontifiklar  arxivlaridagi  o'ta  maxfiy  ravishda  saqlanib 
qolgan sud taqvimi, da'volar va da'volar haqidagi formulalar va yozuvlar nusxalari, 
huquqiy  me'yorlar  va  odat  normalarining  sharhlari  o'g'irlanib,  oshkor  qilinishi 
yordam  bergan.  Uning  harakatlaridan  ruhlangan  Rim  xalqi  uni  304  yilda  edilga 
saylaydi[1].  Sinfiy  davrdagi  huquq  manbalarining  eng  asosiysi,  XII  Jadval 

---

qonunlari  bo'lib  hisoblanadi,  hatto  u  ilgariroq  qabul  qilingan  bo'lsada,  rasman 
harakat qilishda davom etgan. 
 
XII  Jadval  qonunlarining  harakat  doirasi  VI  asrga  kelib,  Vizantiya 
imperatori  Yustinianning  qonunchilik  islohotlari  davomida  bekor  qilingan. 
Rimliklarning  o'z  huquqiy  an'analariga  chuqur  hurmat  bilan  qarashi,  ayniqsa  XII 
Jadval  qonunlariga bo'lgan  izzat ikromi, ularni bu tarixiy  yodgorlikdan ochiqdan-
ochiq  voz  kechishlariga  yo'l  qo'ymagan.  Sinfiy  davrda  huquq  manbalari  sifatida 
XII  Jadval  qonunlariga,  ayniqsa,  undagi  oilaviy  munosabatlarga,  ya'ni  oila  va 
nikoh hamda ota hukmronligi institutiga alohida e'tiborni qaratgan.
 
Nikoh erning xotin ustidan to'liq hukmronligini o'rnatgan (lekin xotin kishi 3 
kun  mobaynida  o'z  uyidan  chiqib  ketib,  boshqa  joylarda  yashab  kelsa,  bunday 
paytda erning xotinga bo'lgan egalik huquqi vaqtincha bo'lsa ham uzilishi nazarda 
tutilgan).
 
Er va xotin, o'zlari alohida mustaqil ravishda er yoki xotinning otaonasining 
uyidan  chiqib  ketmagan  bo'lsa,  ayniqsa  erning  otaonasi  uyida  yashasalar,  bunday 
paytda  uy  egasi  yoki  oila  boshlig'iga  er  va  xotin  to'liq  bo'ysunar  edi.  Uy  egasi 
ularni egallash, foydalanish, tasarruf etish huquqlariga ega bo'lgan.
 
Ota hukmronligi yoki oila boshqaruvchisi shunday huquqlarga ega bo'lganki, 
hatto  o'z  xotinini  tuzilgan  shartnomalarni  bajarish  evaziga  boshqa  shaxslarga 
ma'lum muddatga ijaraga berib yuborishi mumkin bo'lgan.
 
Ayniqsa,  nikoh  munosabatlariga  katta  e'tibor  berilgan.  Eng  avvalo  yigit  va 
qizning  otaonalari  roziligi  olingan,  keyin  esa  nikohga  kiruvchilar  roziligi  olingan 
va marosimlar o'tkazilgan. Nikoh yoshi qizlar uchun 12 yosh va yigitlar uchun 14 
yosh qilib belgilangan.
 
Nikohga  kirishishlik  bo'yicha  ham  chegaralanishlar  mavjud  bo'lgan. 
Masalan,  xalqlar  huquqi  bo'yicha  faqat  ozod  bo'lgan  fuqarolargina  nikoh 
shartnomasini tuzishi mumkin bo'lgan. 
 
Bunday  huquqqa  qullar,  peregrinlar,  lotinlar  ega  bo'lmaganlar.  Ayniqsa, 
plebeylar erkin va shaxsan ozod bo'lsalar ham ularning mulkiy, shaxsiy va boshqa 
huquqlari  cheklanilgan  edi.  Hatto  ular  jamoa  a'zolari  bilan  nikohga  kirisha 
olmaganlar  va  jamoa  ishini  boshqarishda  qatnashmaganlar,  qisqacha  qilib 
aytganda, ko'pchilik fuqarolik huquqlaridan mahrum bo'lganlar.
 
Bu  cheklashlar  XII  Jadval  qonunlarida  o'z  aksini  topgan.  Shuningdek,  XII 
Jadval qonunlarida ko'rsatilishicha, o'lim jazosi kam jinoyatlar uchun qo'llanilsada, 
lekin  bu  haqda  ko'pgina  moddalarda  eslab  o'tilgan.  Jinoyatlarning  harakteriga 
qarab  o'lim  jazosi  turlicha  shakllarda  qo'llanilgan.  Bular,  boshini  kesish,  suvga 
cho'ktirish, qo'loyoqlarini butga mixlab tashlash, Tarpiya qoyasidan pastga tashlab 
yuborish va hokazolardir. Asta sekin o'lim jazosi kam qo'llanilib borilgan. 
 

---

Rim fuqarolari uchun fuqarolikni yo'qotish, fuqarolikdan mahrum qilish jazo 
turi,  eng  og'ir  jazolardan  biri  bo'lib,  ona  yurtdan  haydab  yuborish  jazosi,  olov  va 
suvdan  mahrum  etish  kabi  jazolar  qo'llanilgan.  Qonunda  tan  jazolaridan  qamchi 
bilan  urish,  jarima  va  molmulkni  musodara  qilish,  fuqarolik  holatini  cheklash  va 
diniy  la'natlash  choralari  ko'rsatilgan.  Hatto,  Rim  davlatida  «oko  za  oko,  zub  za 
zub»  -  qonga  qon,  jonga  jon  degan   (uning  to'liq  ma'nosini  anglatmasa  ham,  shu 
tushunchani  qo'lladik    O.E.)  degan  prinsip  qo'llanilardi.  XII  Jadval  qonunlariga 
binoan,  kvirit  huquqi  bo'yicha  xususiy  huquqbuzarliklarga  turlicha  shaxsiy  ozor 
yetkazish, og'ir tan jarohati yetkazish, shuningdek o'g'irlik qilishlar kiritilgan. 
 
XII  Jadval  qonunlarining  o'ziga  xos  xususiyati  shundan  iborat  bo'lganki, 
aybdor  bo'lmasa  ham  delikt  (majburiyatni  buzish)  faktini  sodir  etishning  o'zi 
javobgarlikka tortishlik uchun kifoya bo'lgan. 
 
Ayniqsa,  qadimgi  Rim  jamiyatida  fuqarolik  huquqiy  javobgarligi 
institutlarining  astasekinlik  bilan  jinoiy  javobgarliklarni  keltirib  chiqaruvchi 
institutlarga qarab o'tishligiga imkoniyat yaratilib berila boshlandi. Ushbu qonunga 
binoan, boshqa shaxslarning daraxtini kesish yoki imoratlariga zarar yetkazish yoki 
uy  oldida  to'plangan  bug'doy  g'aramlarini  ehtiyotsizlik  orqasida  ёqib  yuborish, 
og'ir  aybli  qilmishlar  hisoblanib,  ular  natijasida  jarimalar  to'lash  va  birovga  zarar 
yetkazish  ko'rinishidagi  majburiyatlar  kelib  chiqqan.  XII  Jadval  qonunlarida 
ommaviy  deliktlar  (huquqbuzarliklar),  ya'ni  Rim  xalqi  nomidan  jazolanadigan 
jinoyatlar  ham  ma'lum  bo'lgan  va  bunday  jinoyatlar  uchun  jarimalar  xususiy 
shaxslar foydasiga emas, balki davlat foydasiga undirilgan.
 
Eng  qadimgi  davrlardayoq,  Rimda  mulkka  uzoq  vaqt  egalik  qilib  turish 
natijasida  ham  mulkka  ega  bo'lib  olish  mumkin  bo'lgan.  Lekin  bu  qonun  
o'g'irlangan  ashyolarga  nisbatan  muddat  bo'yicha  mulk  huquqini  o'ziga  o'tkazib 
olishni  ta'qiqlagan.  Ashyolarni,  mulklarni  egallab  olish  muddati  bir  yil,  yoki 
konkret ashyolar uchun ikki yil o'rnatilgan.
 
Shunday  qilib,  XII  Jadval  qonunlari  qator  kamchiliklarga  ega  bo'lishiga 
qaramasdan, Rim arxaik davrining tub ehtiyojlarini qondira olgan huquqiy manba 
sifatida ko'p asrlar mobaynida amalda va harakatda bo'lgan.
 
Biroq  Rim  davlatining  iqtisodiy,  siyosiy  hayotida  muhim  o'zgarishlar, 
kundalik hayotiy tajribalar, XII Jadval qonunlarining va umuman kvirit huquqining 
eskirib qolgan normalaridan amalda voz kechishlikni talab qilgan.
 
Takomillashib  borayotgan  ijtimoiy  munosabatlarni  hisobga  olish  imkonini 
beradigan  va  bunday  sharoitlarga  moslashuvchan  huquq  ijodkorligi  shakllarini 
tashkil etish zaruriyati vujudga kelgan.