Sport – o’quv predmeti sifatida, sport pedagogikasi fanlarining qisqacha tasnifi Reja: Kirish

Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasining predmeti, maqsadi, vazifalari va tamoyillari.



Bugungi kunda dunyo hamjamiyati iqtisodiy - moliyaviy inqirozni boshdan kechirayotgan bir vaqtda mamlakatimiz jamiyat uchun yetuk, malakali mutaxassislar tayyorlashga katta e’tibor qaratib kelinmoqda. Bunga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qator qarorlari qabul qilinishi aholi salomatligini yaxshilash, o‘quvchi-yoshlar hamda talabalarning jismoniy barkamolligini tarbiyalash bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan muhim muammolarni hal etishga qaratilgan. Buyuk davlatni qurayotgan kishilarning tafakkuri, yangi iqtisodiy munosabatlarni tiklashga, moddiy ne’matlar ishlab chiqarishga astoydil kirishib doimo yonib yashash hissi bilan sug‘orilgan bo‘lishi lozim. Mana shunday ijobiy xislatlarga boy insonni tarbiyalash pedagogika o‘quv yurtlarining, o‘quv muassasasi, litsey, gimnaziya, kollej, institut va universitetlarning asosiy vazifasi hisoblanadi. Buyuk alloma A.Avloniy ta’kidlaganlaridek: “Tarbiya biz uchun yo hayot. yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir”. Haqiqatan ham inson hayotini saodatga, sof insoniy faoliyatga erishishida tarbiyaning roli nihoyatda muhim. Yoshlarni tarbiyalashda biz uchun qadrli bo‘lgan milliy urf-odatlarimiz, an’analarimiz, o‘chmas merosimizga mehr-muhabbat ularga sodiqlik ruhini shakllanitira olsak har birimiz uchun ijobiy natija bajarayotgan ishlarimizning mahsuli ekanligi bilinadi. Buning uchun avvalo milliy g‘urur, milliy ong, milliy g‘oya, ma’naviyat, yuksak madaniyat egasi kabi tushunchalarni yoshlarning ongiga singdirishimiz lozim. Chunki tarixni bilmasdan, o‘rganmasdan undan ruhiy, ma’naviy ozuqa olmasdan turib, kelajakni, kelajakdagi orzu umidlarga erishib bo‘lmaydi. Hozirgi kunda, murabbiyning jismoniy tarbiya sohasidagi pedagogik faoliyatini o‘rganuvchi, “Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasi” fani va predmeti nisbatan yoshroq maxsus bilimlar sifatida keng tarqalmoqda. Uning paydo bo‘lishi va tez rivojlanishida Germaniya, Shveysariya, AQSH, Yaponiya, Shvetsiya, Rossiya olimlarining qiziqishi va hissasi katta bo‘ldi. 1975 yilda sport pedagogikasi bo‘yicha Xalqaro qo‘mita tuzildi va shu vaqtdan boshlab mana shu ilmiy muammoga qaratilgan masalalar bo‘yicha olimlarning doimiy xalqaro kongressi o‘tkazib kelinadi. Ko‘pchilik G‘arbiy Evropa mamlakatlarida, masalan Germaniya va Shveysariyada, sport pedagogikasi bo‘yicha institut va kafedralarning yaratilishi uning juda muhimligiga yaqqol misol bo‘la oladi. Mana 20 yildan buyon sport pedagogikasi bo‘yicha xalqaro jurnal chop etiladi. 1973 yildan esa “Gyumnazion” nemis 6 nashriyotida “Sport pedagogikasi” xalqaro jurnali chop etiladi R.Xel`man (1975), U.Noyman (1975), X.Shvidman (1976), G. Ryors (1979), O.Grupp (1979), Yu.Lange (1983) X.Xaag (1988), E.Maynberg (1995)larning ko‘pdan ko‘p maqolalari sport pedagogikasi fani va predmeti jamiyat ehtiyojiga aylanganligini ko‘rsatadi. X. Shvidman va R. Xelmanning ta’kidlashicha, sport pedagogkasi predmeti bu sport faoliyatidir (ayniqsa, sport yutuqlariga erishish faoliyati). Bu sportchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish maqsadida qilinadigan qiyin va serqirrali jarayon bo‘lib, maktab ishlab chiqarish va oiladagi tarbiyaviy jarayonlardan farqli, u xususiyatlariga egadir. Sport pedagogikasi mana shu xususiyatlarni ko‘rsatib, nazariy tomondan ifodalaydi. Jismoniy tarbiya muammolarini kompleksli hal etishda butun bir olimlar jamoalari, mutaxassislashtirilgan ilmiy va o‘quv muassasalari samarali mehnat qildilar. Amaliy materiallarning mo‘lligi, yangi qonuniyatlarning ochilishi, dastlabki yagona jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatining differensiyalanishiga olib keldi. Yangi maxsus fanlar “Jismoniy madaniyatni tashkillash va boshqarish”, “Jismoniy mashqlar biomexanikasi”, “Sport psixologiyasi”, “Sport metrologiyasi”, “Sport fiziologiyasi”, “Davolash fizkul’turasi”, “Jismoniy mashqlar gigienasi”, “Valeologiya” “Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasi ”va boshqalar ajralib chiqdi. Yuqoridagi fanlarning ayrim sohalari jismoniy tarbiya jarayonida bir necha aralash fanlarning bilimlaridan keng foydalanish lozimligini ilmiy-amaliy isbotladi. Masalan, bolalarning sport mutaxassisligi muammosi – bu faqatgina sport pedagogikasi muammosigina bo‘lib qolmay, ijtimoiy, psixologik, sotsiologik va biologik muammolardir. “Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasi” kursi pedagogik jarayon muammolarini “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati”, “Umumiy psixologiya”, “Fiziologiya”, “Anatomiya” va boshqa fanlarning dalillarsiz to‘la izohlab olishni isbotladi. O‘quv muassasasidagi o‘quv jarayonida ta’lim, tarbiya va ma’lumot o‘zaro bog‘liq ravishda amalga oshiriladi. Har qanday fan o‘rgatilishi mobaynida pedagog tarbiyalanuvchilar dunyoqarashini shakllantiradi, madaniy xulq - atvorini tarbiyalaydi. “Pedagogika” atamasi qadimiy Yunonistondan kelib chiqqan. Bu yerda quldorlar farzandlarini o‘quv muassasasiga kuzatib qo‘yadigan, olib boradigan odamlarni “pedagog” deb atashgan. Keyinchalik bu atamaning ma’nosi birmuncha o‘zgardi. Maxsus tayyorgarlik ko‘rgan va tarbiya bilan shug‘ullangan shaxslar “pedagog” deb atala boshlagan. Ko‘p vaqtlar pedagogika ilmiy fan sifatida faqat o‘sib kelayotgan yosh avlodning tarbiyasini o‘rganadi, deb qaralgan. Ammo hayot amaliyoti tarbiyasiga emas, balki kattalar tarbiyasiga ham taalluqli ekanligini ko‘rsatdi. Shuning uchun ham keyingi paytlarda pedagogikani yosh avlodni va katta yoshdagi odamlarni tarbiyalash va o‘qitish, ularga ma’lumot berish qonuniyatlarini 7 o‘rganuvchi fan, deb belgilash odatga aylandi. Oldiniga tarbiya jarayoni kattalar tomonidan bevosita mehnat faoliyatida amalga oshirilgan bo‘lsa, jamiyat rivojlana borgan sari bunday yo‘l talabga javob bermay qo‘ydi. Endi tarbiya bilan bilimdon, tajribasi etarli odamlar shug‘ullana boshladi. Mashg‘ulotlar tobora tashkiliy shakllarga, ko‘rinishlarga ega bo‘lib bordi va sekin-asta o‘quv muassasalari paydo bo‘ldi. Pedagogika uzoq taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tib, hozirgi vaqtda ilmiy bilimlarning yaxshi shakllangan, katta nazariy va amaliy materiallarni o‘z ichiga olgan tarmog‘iga aylandi. Bularning barchasi pedagogikaning tabaqalanishi, ya’ni uning alohida tarmoqlarga ajralishiga sabab bo‘ldi. Shuningdek “Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasi” tarmog‘i har bir mustaqil fan o‘zining predmeti va metodik asosiga ega bo‘lgani kabi fan sifatida shakllanib, o‘z predmetiga ega bo‘ldi. Barcha ijtimoiy fanlar kabi jamiyatdagi o‘zgarishlar, inqiroz, yuksalishlar “Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasi” fanining metodologiyasi, o‘qitish jarayoni, g‘oyalar rivojiga ham o‘z navbatida ta’sirini ko‘rsatadi. Jismoniy tarbiya va sport pedagogika fanining ob’ekti - jismoniy tarbiyasini uyushtiruvchi darslar, sinfdan va maktabdan tashqari ishlar, sog‘lomlashtirish va badantarbiya tadbirlari, sport to‘garaklari, sport trenirovkalari, sportda mustaqil harakat faoliyati, bolalar va o‘smirlar sport maktablaridagi o‘quv jarayonlari va boshqalar) Jismoniy tarbiya va sport pedagogika fanining predmeti- jismoniy tarbiya jarayonida sportchi shaxsini shakllantirishning zamonaviy qonuniyatlari, mazmuni, usullari, vositalarining umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasi – o‘quvchilar va sportchilarda jismoniy barkamollikni, har tomonlama taraqqiy etgan yuksak madaniyat va axloqni tarbiyalash bo‘yicha ta’lim-tarbiya jarayonlarini ilmiy asosda qurishni belgilaydi. Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasi fani - jismoniy tarbiyaning umumiy nazariyasi bilan yagona mazmunga ega bo‘lib, jismoniy tarbiyalash qonuniyatlarini hamda shunga muvofiq bolaning ta’lim va tarbiya jarayonida rivojlantirishni boshqarishning umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Shuningdek, umumiy ma’lumotlar, amaliy va ilg‘or tajribalarni umumlashtiradi, tegishli jismoniy tarbiya vazifalarini belgilaydi, jismoniy tarbiya jarayonini uyushtirishning samarali vositalari qonuniyatlari va metodlarining maqsadga muvofiq shakllarini majmuali ravishda ochib beradi. Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasi shaxsni har tomonlama ta’lim berish va tarbiyalashda muhim komponent hisoblanadi, ayni paytda u shu jarayonda aqliy va axloqiy, estetik, mehnat tarbiyasi vazifalarini kompleks tarzda hal etadi. 8 Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasi - jismoniy tarbiya tizimining maqsadi, vazifalari va prinsiplarini o‘rganadi hamda tarbiyaning boshqa turlari (aqliy, axloqiy, estetik va mehnat) bilan jismoniy tarbiyaning qonuniy aloqasini ochib boradi. Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasining maqsadi va vazifalari. Jismoniy tarbiyaning maqsadi - ruhiy tetik, tanasi chiniqqan, sog‘ligi mustahkam yoshlarni tarbiyalash. Qo‘yilgan maqsadga etishish uchun umumiy va maxsus ta’lim vazifalari majmuasini amalga oshirish kerak bo‘ladi. Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasining vazifalari quyidagilar; ➢ Ta’lim-tarbiya samaradorligini tinmay oshirish va dunyo talablari darajasiga olib chiqish masalalariga ijodiy yondashish; ➢ Umuminsoniy qadriyat va milliy madaniyatning asoslarini e’tiborga olib, ta’lim-tarbiya mazmunini, milliy mafkurani shakllantirib borish imkonini yaratish; ➢ Pedagogika - tarbiyashunoslik qoida, qonunlarni ilg‘or tajribalar asosida boyitib borish va yangi ish shakllarini izlashga tadbirlar belgilash; ➢ Uzluksiz ta’lim tizimini yanada rivojlashtirish muammolarini hal qilish; ➢ “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish; ➢ Har bir sportchiga taaluqli jismoniy sifatlarini rivojlantirish yo‘llarini ishlab chiqish.; ➢ Har tomonlama jismoniy tarbiyalashda inson jismoniy tayyorgarligi uchun keng imkoniyat yaratish qonuniyatlarini o‘rganish; ➢ Jamiyat va davlatning jismoniy tarbiya mazmuni hamda natijasiga bo‘lgan talablarini aks ettiradigan darslik va me’yorlar yaratish

2.