Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

Mashqlar
Atletning vazni(kg)
55-58	66-71	72-76	77-83	90-92,5	110
SHtangani oxista ko‘tarish(tolchok)	9,2	12,4	13,4	13,2	16,7	25,2
Dast ko‘tarish (rO‘vok)	9,z	11,8	12,6	14,8	15,1	19,8
Ko‘krak balandligidan yukoriga kutarish	11,2	14,8	15,8	17,8	20,0	24,0
Qullarni katta oraliq bilan shtangani ushlab kqtarish	7,7	10,4	11,3	11,1	14,0	21,0
SHtangani elkaga qo‘yib o‘tirib turish	7,8	10,5	11,4	11,2	14,1	27,1
YOtgan xolda shtangani ohista ko‘tarish	7,9	10,6	11,5	11,3	14,3	21,4

Nafas funksiyasi. Ogir atletikachilarning nafas sistemasi O‘zining funksional imkoniyatlari bO‘yicha chidamlilikka chiniquvchi sportchilarning nafas sistemasiga nisbatan kam rivojlangan , chunki ogirliklarni kO‘tarish va ushlab turish qisqa muddatli bO‘lgani sababli kislorod O‘zlashtirishning yuqori darajada bO‘lishi unchalik zarur emas, shtanga bilan shugillanishda kislorodga bO‘lgan talab daqiqasiga 1.6-4.2 l. atrofida bO‘lib щarakat turi va shtangachining vazniga bogliq. Nafasning minutlik щajmi щam 20-30 l. gacha ortadi, shu bilan birga O‘pka ventiyalsiyasining ortishi щam ish tugaganidan tkeyin yuzaga keladi. SHtangani kO‘tarish odatda nafasni ushlab turgan щolatda bajariladi, yani shtangani kO‘tarish yoki ushlab turish vaqtida muskullarning kuchli taranglanishi q on tomirlarini qisadi va qon oqishini sekinlashtiradi, nafasning ushlanishi to‘qimalarga kislorod borishini kamaytiradi. Bundan kO‘rinib turibdiki shtangachi deyarli kislorodsiz (anaerob) sharoitda ish bajaradi. Bunday xolatda ishni bajarish uchun talab etilayotgan kislorodning 80-90- % ti qarzga o‘tadi.
SHtanga bilan shugillanishning turli usullarida nafas olish funksiyasi O‘ziga xos O‘zgaradi. Masalan shtangani tanglikdan dast kO‘tarish (rivoq) nafasni ushlash bilan bajariladi. Uni ko‘krak balandligiga olib so‘ngra ko‘tarishda (tolchok) birinchi nafasni ushlanishi shtangani kO‘krak balandligiga kO‘tarishda bO‘ladi, keyin esa nafas chiqarilib nafas olinadi va uni ushlab turgan xolda shtanga yuqoriga kO‘tariladi. SHtangani kO‘krak balandligiga kO‘tarishda nafas chuqurligi ortiqcha bo‘lmay u UTSning 25% dan 55% ini tashkil etadi, chunki bu ishni sportchi nafasni ushlab turgan щolda kuchanish bilan bajaradi. Keltirilgan dalildan malumki turli shaxslarda nafas chuqurligi turlicha bO‘ladi va u 1500 ml.dan 2300 ml. gacha tebranadi.
SHtangani ko‘tarish davridagi nafasni ushlanishida qandaydir darajada gipoksemiya yuzaga keladi. Katta xajmdagi ogirliklarni kO‘tarishda qonning kislorod bilan tO‘yinishi 96% dan 72% gacha tushadi. YUqori malakali sportchilarda bu O‘zgarish ancha past darajada bO‘ladi. Nafas ushlanishida yuzaga kelgan gipoksemiya bilan bir vaqtda gipokapniya (qonda SO₂miqdorining ortishi) щam rivojlanadi, lekin ish tugatilishi bilan sodir bO‘ladigan nafasning tezlanishi natijasida SO₂ miqdori tez kamayadi. Ba’zi щolatda sportchi oxirgi imkoniyati bimlan shtanga kO‘targanida gaz almashinuvining buzilishi, qon щarakatining O‘zgarishi shtangachining щushidan ketishiga olib kelishi mumkin.
Bunday xodisaning asosiy sababi sportchiningt kuchanish vaqtida yurakdan
arteriyaga chiqayotgan qon miqdorining kamayishi oqibati bosh miya va nerv xujayralarining kislorod bilan etarli taminlanmasligi bO‘ladi. Sportchilarning shtangani kO‘tarish oldidan bir necha marta tez-tez nafas olishlari miyaning q on bilan ta’minlanishini buzilishida qo‘shimcha omil bO‘ladi.
A.N.Vorobev ko‘rsatishicha nafasni ixtiyoriy kuchaytirish gipokapniyani oshiradi va bosh miya tomirlari torayishini kuchaytiradi.
Nafasni ushlash va kuchanish muskullar kuchini oshiradi. Masalan, nafas olish davrida ogirlikni kO‘tarishdagi muskul kuchini 100% deb olsak, nafas chiqarish vaqtidagi yuk kO‘tarishda muskul kuchi 117%ni, nafasni ushlash davrida u 135%ni tashkil etadi. (I.M.Seropegin) nafasni ushlash muskul kuchini ortishiga ta’sir etib qolmasdan balki harakatning strukturasiga ham ta’sir etadi, chunki kuchanishda kukrak hafasining baquvvat muskul belbog‘i bilan ma’lum holatda ushlab turadi, bu xarakat apparatiga tayanch uchun yaxshi sharoit yaratadi (A.V.Gandelsman, 1973). YUqori malakali ogir atletikachilarda kuchanishning zararli tasiri shtanga bilan yangi shugillana boshlaganlardagiga nisbatan kam ifodalanadi. YUqorida ko‘rsatilgan nafas xususiyatlari ogir atletikachilarda nafasning bajariladigan ishga O‘ziga щos moslashish mexanizmiga egaligini kO‘rsatidi.
Qon aylanish xususiyatlari. Ogir atletika bilan shugillanish yurak щajmiga unchalik ta’sir kO‘rsatmaydi. Tekshirishlar faqat 12% ogir atletikachilarda yurak щajmi ortishini tasdiqlaydi, sportning siklik turi vakillarda esa 79% sportchilarda yurak xajmining ortishi kuzatiladi.
Ogirliklarni kO‘tarishda yurak – tomir sistemasida malum O‘zgarishlar yuzaga keladi. Bu O‘zgarishlar asosan nafasning ushlanishi va kuchanish bilan bogliq bO‘ladi. Kuchanishda ko‘krak qafasida bosim keskin pasayadi (200 mm.s.u.gacha) va kovak venalar щamda O‘pka arteriyalarida tO‘planadi, yurakka qon kelishi kamayadi, natijada yurakning sistolik xajmi kamayadi, o‘pkada qon oqimi susayadi. Qon aylanish sistemasidagi bu o‘zgarishlar yuqorida eslatib o‘tilgan miya xujayralarining qon bilan ta’minlanishi buzilishining sabablaridan biri bO‘ladi.
Ogir atletikachilarning qon aylanish sistemasi bo‘yicha olib borilgan keyingi tekshirishlar shtangani kO‘tarish vaqtida yurakning xajmi diyarli ikki marta kuchayishini ko‘rsatgan, buning sababi yurakka qon kelishining kamayishi va uning bo‘shliqlaridagi qoldiq qonning xaydalishi deb qaraladi. Mashq tugaganidan keyin yurak qon bilan kuchli tO‘ladi, bu yurak muskullarining rivojlanishiga, gipertrofiyalanishiga olib keladi.
Ogir atletikachilarda yurakdagi elektr xodisalarini tekshirish shtangani ko‘tarish vaqtida Q-T oraligi kamayishini ko‘rsatadi, bu jarayon nafasning ushlanishi va kuchlanish tasirida yurak muskullaridagi moddaoar almashuvining O‘zgarishi bilan bogliq bO‘ladi. Sportchi oxirgi imkoniyati bilan shtanga kO‘tarishda Q-T bO‘gimi chiziqdan pastga suriladi T esa manfiy elektr xususiyatiga (O‘rta chiziqdan pastga qaragan) ega bO‘ladi. Bu xodisa yurak toj tomirlarida qon aylanishining buzilishi bilan yurak muskullarining qisqa muddat qon bilan etarli taminlanmasligi oqibatida yuzaga keladi. Mashq tugashi bilan bunday O‘zgarishlar tezlikda yo‘qoladi.
Ogir atletikachilarda yurakning qisqarish soni daqiqasiga 44 dan 72 martagacha bO‘ladi. Mashq qilish oldidan yurak qisqarishining shartli refleks yo‘li bilan tinch xolatdagiga nisbatan 20-30% ga tezlashishi yuzaga keladi.
97

Razminka mashqlaridan keyin yurakning qisqarish soni daqiqasiga 120 martaga, asosiy ish bajarishda, ya’ni mashq qilishda 150-170 martagacha etadi. Musobaqa vaqtlarida yurakning 1 daqiqadagi qisqarishi 228 martagacha etishi mumkin . YUrak ishining bunday tezlashishi bir tomondan eng katta щajmdagi yukni kO‘tarish bilan bogliq bO‘lsa, ikkinchi tomondan kuchli xayajonlanish va qon tarkibida buyrak usti bezlarining gormonlari kO‘payishi oqibatida yuz beradi. F.Genov (1974) «shtanga» kO‘tarish щaq ida faqat fikr qilishning O‘zida, yurak urishi daqiqasiga 133-139 gacha etishini ko‘rsatgan. Demak ogir atletikachilarda qon aylanishining boshqarilishida bosh miya yarim sharlari pO‘stlogi muщim rol O‘ynaydi..

Qonning daqiqalik hajmi ogir atletikachilarning tinch xolatida o‘rtacha miqdorda 6,5 l bo‘ladi. Malakali sportchilarda shtangani ko‘tarish vaqtida 13 l ga etadi, yani 2 marta ortadi. qonning daqiqalik щajmi ortishi asosan yurakning qisqarish soni ortishi hisobiga bo‘ladi, sistolik hajmi deyarli O‘zgarmaydi. Biroq 20-30 sek. O‘tgandan keyin qonning daqiqalik щajmi ishgacha bo‘lgan darajaga nisbatan 3 marta ortadi, yani 20 l.ga etadi, bu yurak faoliyati boshqarilishining maxalliy mexanizmlari tasirida yuzaga keladi deb qaraladi (Starling qonuni ). Sport bilan shugillanmaydigan shaxslar shtanga ko‘targanda qonning daqiqalik hajmi hammasi bo‘lib ishgacha bo‘lgan miqdorga nisbatan 12% ga ortadi, sistolik xajm esa deyarli 50% ga kamayadi (A.N.Vorobev).
Arteriya qon bosimi meyordagi darajada bo‘ladi. Sportning siklik turi bilan shug‘illanadigan sportchilarga nisbatan shtangachilarda minimal qon bosimining ortishi, maksimal qon bosimining kamayishi yuzaga keladi. SHtangani tezda tashlash bilan yurak qorinchalari, qon bilan kuchli tO‘lishi oqibatida maksimal qon bosimi 180 mm.s.u.gacha kO‘tariladi, minimal bosim pasayib ketadi. SHuni aloxida aytish kerakki, shtangani kO‘tarish vaqtida ishlayotgan muskullarda qon oqimi tomirlarning qisilishi tasirida keskin kamayadi, muskullar kislorodsiz sharoitda ishlaydi. Mashq tugashi bilan qon oqimi qayta taqsimlandi va gavdaning ishlagan qismlarida qonning hajm tezligi uch martadan kO‘p ortadi, ishlamaydigan qismlarda ikki marta kamayadi. Masalan, yotgan xolatda shtangani ko‘tarib turishdan keyin bilaklarda qon oqimi tinch holatdagiga nisbatan 350% ga ortadi, bu vaqtda boldirlarda esa qon oqimi 30-35% ga okamayadi. Ishlayotgan muskullarda qon oqimining bunday kuchayishi ish qobiliyatining tiklanishi uchun xal qiluvchi ahamiyatga ega.
Statik kuchlanishlar yoki Lingard finomeni haqida tushuncha. SHtanga bilan shugillanish yuqorida ko‘rsatilgandek, muskullarning kuchli taranglanishi va kuchanish bilan kuzatilishi ogirliklarni bevosita ko‘tarish vaqtida to‘qimalarning qon bilan ta’minlanishini susayishiga, gazlar almashinuvining pasayishiga olib keladi. Mashq tugashi bilan muskullarning bO‘shashishshi oqibatida qon tomirlari kengayadi, qon oqimi kuchayadi, to‘qimalarda gazlar almashinuvi rivojlanadi. Bu xodisa birinchi marta Lingard tomonidan yozilgan bo‘lib, uning mohiyati quydagicha. Statik kuchlanishlar vaqtida muskullarda xosil bO‘ladigan karbonat angidridi, sut kislotasi qonga O‘ta olmasligi natijasida nafas va yurak-tomir sistemasi faoliyatini kuchaytira olmaydi. Natijada o‘pka ventilyasiyasi va qonning daqiqalik hajmi ortmaydi. Statik kuchlanishdan keyin qon aylanishi kuchayadi va muskullardan moddalar almashinuvining oxirgi maщsulotlari umumiy qon aylanishi doirasiga O‘tib, nafas apparati va yurak-tomir sistemasi ishini kuchaytiradi.
Ogir atletika bilan shugillanishdan mashqdan keyin nafas va yurak-tomir sistemalari faoliyatining kuchayishi statik kuchlanishlar fenomenining
98
mexanizmi bO‘yicha tushuntirilishi mumkin.
Og‘ir atletikachilarning ish qobiliyatiga tashqi muxit omillarining ta’siri. Markaziy Osiyo geografik jixatdan keskin o‘zgaruvchan iqlimga egaligi bilan farqlanadi. Ayniqsa yoz faslida tashqi muxit щaroratining 40-45⁰ va undan ortiq bO‘lishi sport mashiqlarini olib borishda qator xususiyatlarni talab etadi. YUqori щaroratli sharoitlarda mauskul ishini bajarish organizmning qandaydir miqdorda suvsizlanishini va mineral tuzlar yo‘qotishini yuzaga keltirish bilan organizmning ish qobiliyatining ancha susayishiga sabab bO‘ladi. YOz faslida ter ajralishi qish faslidagiga nisbatan deyarli 30-50 marta ortadi. (Z.G.Tursunov, K.N.Kyuvelli, 1975). SHu bilan birga bu mualliflar ogir atletikachilar sportning boshqa turlari vakillariga nisbatan ter bilan kam tuz yo‘qotishini ko‘rsatadilar.
O‘zbekiston atletikachilarida olib borilgan yoz faslida sport natijalarining 2,3-4,2% ga, kuchning 10% ga, tezkorlikning-7% ga, kuch chidamliligining-20% ga kamayishi aniqlangan. Sportchilar vazni 3,2 kg ga kamaygan. Keltirilgant malumotlar Markaziy Osiyoning , jumladan O‘zbekistonning yuqori щaroratli sharoitida ogir atletika bilan shugillanishning malum tartibini ishlab chiqishni va amaliyotga tadbiq etilishini taqozo etiladi.
Foydalinilgan asosiy adabiyotlar:

1.Sport fiziologiyasi. I.G. Azimov.SH.S. Sobitov.Tashkent 1993

2.Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashgulotlar I.G. Azimov, A.K. Xamrakulov, SH.S.Sobitov,Toshkent,»Ukituvchi» 1992.

Kushimchalari:

1.Fiziologiya cheloveka. Pod.obщ.red.prof. N.V. Zimkina, M. FiS 1975.
2.Sportivnaya fiziologiya. Pod red.prof. YA.M. Kotsa.M.,FiS, 1986.
3.Fiziologiya sporta. Farfel V.S. M.,FiS, 1960.
4.ProblemO‘ fiziologii sporta. Pod.obщ.red.V.S. Gippenreytra, M., FiS, 2003
5.A.S.Solodkov,E.B.Sologub.Fiziologiya cheloveka.Obщaya.Sportivnaya.Vozrastnaya-M.2010.