Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

Ma’ruza: 18. Soglomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning fiziologik
asoslari.

Reja:

1. 
   Ginokineziya va organizm funksiyalariga uning salbiy ta’siri.
   
2. 
   Ertalabki gigienik gimnastika va ishlab chikarish gimnastikasining fiziologik asoslari.
   
3. 
   Ish kobiliyatiga ommaviy sport turlarining ijobiy ta’siri.
   
4. 
   Uzok umr kurishga, soglikni va ish kobiliyatni saklashga optimal xarakat kilishning axamiyati.
   

Ginokineziya va organizm funksiyalariga uning salbiy ta’siri

Gipokineziya xarakat aktivligini etishmasligi, yoki kam

xarakatlikdir. Xozirgi texnika xarakatlanishining nixoyatda cheklangan sharoitlarda bajariladi. Xarakatning cheklanishi xatto soglom kishilarda xam organizmning kupchilik sistemalarda faoliyatini buzmokdagi, bu narsa xozirgi vaktda kattiy aniklangan. arakat aktivligi Giperkineziyani fiziologik okibatlari asosan tayanch-xarakat apparati, kon aylanishi xamda nafas sistemalarining strukturasi va funksiyasini kayta kurilishi bilan boglik. Ma’lumki organ va funksiyasining buzilishi uning tuzilishida uzgarishlarni vjudga keltiradi. Organ strukturasining atrofiyalanishi uning funksiyasining pasaishiga sabab buladi gipokineziya okibatida et avvalo- tayanch-xarakat apparatida uzgarishlar yuzaga keladi: skelet muskullarining xajmi kichiklashadi, ularning tonusi pasayadi, oziklanishi buziladi, kuzgaluvchanligi va bioelektrik aktivligi susayadi. Masalan 30 kun davomida oyok yoki kul gipislanib kuyilsa (utkri gipodinamiya), uning aylanasi 30% ga kuchi 70% kamayadi,muskullarning kiskarishi vakti esa, ikki marta sekinlashadi. SHu bilan birag suyaklarning pishikligi kamayadi kalsisizlanishi -sodir buladi. Bu ayniksa kosmonaftlarda ruy beradi. Gipokineziya ta’sirida eng kuchli uzgarishlar ayniksa yurak-tomir sistemasida yuz beradi: funksional anemiya (kamkonlik), konning kayta taksimlanishining susayishi, periferik kon tomirlar tonusining pasaishi, yurak faoliyatining zaiflashishi vujudga keladi. Funksional anemiya muskul kapillarining asosiy kismi uzok vakt yopik xolatda bulgani sababli ish bajarishda ularning ochilishi kobiliyati susayadi, ba’zi birlari, xatto bujmayib, butunlay kon utmaydigan bulib koladi. Buning okibatida, engil jismoniy ishni bajarish uchun xam muskullarda kon etmaydi, bu xol almashinuvi jarayoning tez buzilishga va konga kup mukdorda chala oksidlangan maxsulotlar kushilishiga ,vegetativ sistemalar tomonidan yokimsiz reaksiyalar yuzaga kelishiga olib keladi. Kon depolaridan kon aylanishning cheklanishi simpatik asab sistemasining jigar, talok, upka va teri arteriyalariga toraytiruvchi ta’sirining pasaish natijasida yuzaga keladi.Bu xol ishlayotgan muskullarni etarli mikdorda kon bilan takomilashmasiligi sabab buladi. YUrak faoliyatini susayishi, xarakat aktivligini surunkali etishmasligi eng yomon okibatlardan biridir. Nafas sistemasida xam ancha buzilishlar yuzaga keladi,ular alveolar tukimasi strukturasining uzgarish va upka tiriklik sigimining kamayishi bilan ifodalanadi.

Jismoniy tarbiya xakida tushuncha va organizga

uning ta’siri.

Jismoniy tarbiya soglikni mustaxkamlash, yukori ish kobiliyatiga erishishga, xayotiy muxim xarakat ukuv va malakalarini egallashga yullangan. U odamni unumli mexnat kilishga tayyorlashda muxim axamiyatga ega. Jismoniy xususiyatlardan tashkari (tezlik, kuchlilik, chakkonlik chidamlilik) bu vaktda kimmatli ruxiy xususiyatlar (matonat, iroda, maksadga intilishi, kat’iylik uzini idora kila bilish) xam rivojlanadi. Turli xil jismoniy mashklar, xarakatli uyinlar, sport jismoniy tarbiyaning vositalari xisoblanadi. Turli gruppa muskullar, bugim va boglamlarni muntazam ravishda mashk kildirish ularning funksiyasi va koordinatsiyasini kuchli rivojlantiradi. Jismoniy nagruzka organlar va organizm sistemasini (yurak-muskul, nafas olishni), xarakat apparatlarining normal faoliyatini ta’minlaydi, moddalar almashinuvi protsessini mashk kildiradi. Turli xil mashklarni xar kuni ma’lum mikdorda bajarish, uzini xech kanday bushashtirishga yul kuymay ularni tugri va oldindan belgilangan xatmada bajariga intilish, odatni, keyin esa axlokiy koidalarga katiy rioya kilish extiyojini shakillantiradi. SHular tufayli odamning intizomligi ortadi, uning irodasi mustaxkamlanadi.

.Ugil va kiz bolalarni jismoniy tarbiyalashning

xususiyatlari

Turli yoshda jismoniy tarbiya va sport mashgulotlari turli xil vazifalarga esa. I-III sinf ukuvchilari muskul sezgilarini- xarakat tempi va xarakatlar kulamini, muskullar taranglashishi va bushashi darajasini fark kilish kobiliyatini takomilashtiradilar. Ular xarakatlarining tugri texnikasini egallaydilar, ya’ni kerakli yunalishlarda, ritmda va temida, tegishli muskullar taranglanish bilan mashklar bajaradilar. Agar maktab ukuvchilari xarakatlarning asosiy elementlarini tugri bajarishini urganmagan bulsalar (sakrash, irgitish, gimnastika akrobatika mashklar va xokazo) xarakatini oxirigacha etkazishga intilmasalar, birinchidan ular sportda yaxshi natijalarga erisha olmaydilar ikkinchidan ularda intizomlik va uzini nazorat kilish rivojlanmaydi.

4-7 sinf ukuvchilari, egallaganlarini mustaxkamlash bilan birga, sharoitning murakkabligi va sport texnikasi buyicha (changi, konkida uchish, suzish, engil atletika, koptok uyinlari bilan) bajariladigan xarakatlarining asosiy turlarini xam egallaydilar. Usmir yoshdagi ukuvchilarda jismoniy nagruzka kichik yoshdagi maktab ukuvchilaridagiga karaganda kup bulish mumkin ammo kuchga oid mashklar cheklangan bulish lozim. CHunki bu yoshda kuch nagruzkasi kup bulsa organizmning normal usishga xalakit berish mumkin. 8-10 sinf ukuvchilari, ilgari uzlashtirilgan xarakatlar asosiy turlarini takomillashtiradilar, chidamlikning kuch, statik va tezlik turlarini rivojlantiradilar sport mashklarining asoslari, jismoniy mashklarning mustakil metodikasi buyicha bilimlarni egallaydilar jismoniy mashklarni tanlash va bajarish malakasini shakllantiradilar, xarakatlar sporti, ularni analiz kilish yuzasidan uz-uzini kuzatish kobiliyatini xosil kiladilar. Bu yoshda kuch nagruzkasi oshirilgan bulishi muskin, ammo katta yoshdagi maktab ukuvchilari organizmni ng muxim xususiyatlarini esda tutish zarur: ularning chidamligi kuchdan orkada kladi. Bundan tashkari, bu yoshda tayanch xarakatlanish sistemasining imkoniyatlari yurak tomir sistemasining imkoniyatlaridan ortib ketadi. SHuning uchun jismoniy nagruzka yurak faoliyatini biron bir izidan chikishga olib kelmasligi kerak. Erkak va ayollar organizmning jismoniy imkoniyatlari bir xil emas. Erkaklar jadal fizik nagruzkani engil bajaradilar, ular katta kuchga

Soglikni mustaxkamlashda va saklashda jismoniy

tarbiyani roli.
Katta yoshdagi odamlarga jismoniy tarbiya rivojlantiruvchi, takomillashtiruvchi va tuzatuvchi ta’sir etadi. U kaddi-komatdagi nuksonlarni-umrtka poganasining kiyshayganligini, bukchayganligini suk kiladi: Jismoniy mashklar yordamida komatdagi ayrim kamchiliklarini, ya’ni kukrak botikligi, elka kichikligi va muskullar yangi rivojlanmaganligini tugirlash xam mumkin. Erkak va ayollar uchun maxsus mashklar kompleksi mavjud, ularda organizmning xususiyatlari, erkak va ayollar komatiga bulgan estetik talablar xisobga olinadi. Bundan tashkari jismoniy mashklar odamning psixik xolatini, tashki kurinishini va kayfiyatini yaxshlaydi, umumiy xayotiy tonusini oshiradi. Kishining salomatligi va jismoniy rivojlanishni ta’minlashda xarakat muxim axamiyatga ega ekan.
Insoning xarakat aktivligini xarkanday yul bilan chegaralanishi salomatlikni yomonlashishga, mexnat unumining pasaishga va nixoyat, kish i umrining kiskarishiga sabab buladi. Organizmga turli jismoniy mashklarni ta’siri. YUrish-bu jismoniy mashklarni eng osoni bulib u yurak-tomir sistemasini mustaxkamlaydi. Sekin yurish kishilarni salomatligini puxtalaydi. YUgurish-bu shiddatli mashk bulib u muskullarni takomillashtiradi. Suzish bu turli yoshdagi kishilarni bajarish mumkin bulgan jismoniy mashk bulib, gavdaning suvda gorizontal xolatda bulishi va sirganishi yurakni ishini engilashtiradi, vena konini xarakatini yaxshilaydi.
Velosipeda uchish- oyok muskullari, boylamlari va suyaklarini jaroxatlanishidan butunlay saklaydi, chunki xarakatlar uzgarishi va ish xajmining keskin ortishi bulmaydi. Ritmik-gemnastika - bu mashkning xajmi va shiddati kishilarning yoshiga, jinsiga, jismoniy tayyorligiga karab belgilanadi bu mashklar uz yunalishi buyicha kuchni, chidamligini,eguluvchanlikni, tezkorlikni xarakatlar uygunligini rivojlantirilsa, muskullar bushashi va shu singari xolatlarni yaxshilashga karatilgan bulish mumkin. Ertalabki gigenik gimnastikaning va ishlab chikarish gimnastikasining fiziologik asoslari.
Ertalab kishi uykudan turganida yuzi kupchigan, kuz, kovoklari ishgan, xarakat aktivligi past buladi organizm bunday xolatda bulganida ish kobiliyatini kutarilishi, ishga kirishib ketish ancha kup vaktni talab kiladi.
Ertalabki gigenik gimnastika mashklari bajarilganda,uykudan keyin organizmning ish kobiliyati tez ortadi ishga kirishib olish vakti kiskaradi.Sportning bu turi bilan mumnazam shugullanadigan kishilarda mashklarni bajarish tufayli yuzaga kelgan uzgarishlar butun kun buyi ish kobiliyatining yaxshi bulishini ta’minlaydi. Gigenik gimnastika bilan mumtazam shugulanilganda xarakat apparati va ichki organlar ishini boshkarish takomillashadi. Ishlab chikarish gimnastikasi esa aktiv dam oldirish orkali ish kobiliyatini oshirishga karatilgan jismoniy mashklardan iborat. Ishlab chikarishgimnastikasi (fizkulminutka ) sh boshlanishidan oldin5-6 dakika
davomida bajarilib uning vazifasi organizmda bajariladigan ishga tayyorlashdan iborat. Ishlab chikarish gimnastikani ikkinchi shakli fizkultpauza, ish davomidagi dam olish tanafuslari vaktida 5-10 dakika ichida utkaziladi.
Fizkulpauzada bajariladigan mashklar oddiy statik xolatdan tashkari, erkin nafas olish bilan bajarilishi,uning tezligi va amplitudasi asosiy mexnat faoliyatiga mos bulishi kerak.
Ish kobiliyatiga ommaviy sport turlarining ijobiy ta’siri. Omaviy sport turlaridan yugurish ish kobiliyati ijobiy ta’sir kursatadi-chunki sport turi jismoniy mashklarni eng osoni bulib ular gavda muskullarining kup sonli guruxi katnashadi, yurak-tomir sistemasi mustaxkamlanadi.
Soglomlashtiruvchi yugurush. YUgurush yurishga nisbatan ancha yukori shiddatli mashk.YUgurishda xam yurishdagi muskullar ishlaydi,lekin ish shiddati ancha yukori buladi. SHuning uchun organizmdagi uzgarishlar yugurishdan ancha kuchli buladi. YUgurishda yurak-tomir va nafas sistemalarining faoliyati kuchayadi. Agar bunday muntazam ravishda takrorlansa,organizm jismonan chinikan, chunki yugurish organizmda moddalar almashinuvini normalashtiradi,karbonsuvlar tuplami ortadi, ularni jigardan safarbar etilishi tezlashadi, bu uzgarishlar ish kobiliyatining ortishga, olib keladi.Suzish. Bu turli yoshdagi kishilar bajarish mumkin bulgan jismoniy mashk bulib,gavdaning suvda gorizontal xolatda bulishi va sirganishi yurakning ishini engillashtiradi ,vena konining xarakatini yaxshilaydi. Suzish muskullarini rivojlantiradi,moddalar almashinuvini yaxshilaydi, yurak-tomir,nafas sistemasini jismonan chiniktiradi va ish kobiliyatini oshiradi.
Ritmik gimnastika- jismoniy sifatlarni rivojlantiradi. Atletik gimnastika kon aylanish va miyaning kon bilan ta’minlanishini yaxshilaydi asab sistemasini mustaxkamlaydi, xayajonlanishni yukatadi va ish kobiliyatini oshiradi.
Uzok umr kurishga, soglikkni va ish kobiliyatini saklashga optimal xarakat kilishning axamiyati.
Xarakat odam va xayvon xayotining asosiy shartlaridan biridir,
Xarakat omili ularning fakat tashki kurinishlarini shakillantiribgina kolmay, balki kup million ishlar davomida organizmning biologit jixatidan tulik bulishda aloxida axamiyatga ega bulgan. Xarakt aktivligi tezligiga tayanch xarakat aktivligini strukturasi boglik ekanligi yaxshi urganilgan. Markaziy asab sistemasini yukori bulimlarida buladigan asosiy asab jarayonlari,ularning pustlokdagi dinamikasini boshkarilishi manbai-xarakat ekan. Texnikani rivojlanishi xozirgi zomon kishisining turmush tarzini ancha uzgartiradi va xarakat faoliyatini pasayshga olib keladi.
Lekin inson yukori kuchi, chidamligi,xarakat tezligi epchiligini rivojlantirib tursa jismonan yaxshi rivojlangan buladi. YUkori kursatilganlardan xulosa kilib shuni aytish kerakki, kishining salomatligi va jismoniy rivojlanishini taminlashda xarakat muxim axamiyatga ega. Insonning xarakat aktivligining xarkanday yul bilan chegaralanishi salomatlikni yomonlashishiga,mexnat unumining pasayishga va nixoyat kishi umrining kiskarishga sabab buladi.