Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

Ma’ruza 12. Jismoniy sifatlarning rivojlanishining fiziologik
mexanizmlari.

Reja
1. Muskul kuchi va uni belgilaydigan biologik omillar

2. 
   Ixtiyoriy maksimal kuch, kuch etishmovchiligi xakida tushuncha.
   

3. Muskul gipertrofiyasi va uning turlari.

Xarakat sifatlari:kuch,tezlik,chakkonlik va chidamlilik egiluvchanlik

sportchining ish kobiliyatini belgilashda uning yukori natijaga erishishida muxim kursatkich bulib,ular xarakat malakasining shakllanishida takomillashishida birgalikda rivojlanadi.Xarakat malakali va jismoniy sifatlarning takmollishashi yagona jaraendir.(Kristovnikov 1957yil).
Xarakat sifatlari kuch,tezlik va chidamlilik xarakat apparatini
boshkarilishi va koordinatsiya mexanizmlarini takomillashishi funksional va morfologik siljishlarga boglik buladi,masalan,skelet muskullari va yurak muskulining gipertrofiyalanishi,xarakat koordinatsiyasining takomillashishi,xarakat apparatining uzgarishlari va xakoza. Xarakat malakasi va jismoniy sifatlarning takomillashishi mashklar bilan muntazam shugullanish,ularni takrorlash natijasida yuzaga keladi.
Muskul faoliyatining izometrik sharoitlari deganda,muskul uzunligi uzgarmasdan turib, uning kuchi yuzaga chikishi tushuniladi. "Izometrik suzi" uzunligi doimiy demakdir. Muskul kuchini rivojlantirishning izometrik usuli ya’ni izometrik mashklarni kullanishi sportda muskul kuchini rivojlantirish buyicha keng ommaviy kuch olish bilan birga, xatto jaroxatlangandan keyin klinikadan normal funksiyani tiklashda xam vosita sifatida kullaniladi.Muskullarning izometrik rejimidagi ishida xarakatning fakat kullanayotgan mushakka tegishli yunalishi buyicha kuch ortishi kuzatiladi.Bu rejimda mashk kilish orkali erishilgan kuch dinamik tukdagi ishda deyarli bilinmaydi.Izometrik mashklar bilan shugullanishning afzalligi shundaki ayrim muskul guruxlariga shiddatli maxalliy ta’sir berish imkoniyati vujudga keladi.Maxalliy statik kuchlanishlarda sport texnikasi asosiy elementlarning kinestetik sezgilari eng kup yuzaga chikadi.Bu xol kuvvatning sifatlarni oshirish bilan bir katorda,uning ayrim kursatkichlarini takomillashtiradi.Statik mashklarni bajarishda mashk oldidan chukur nafas olish va mashk vaktida nafasni bir necha soniya ishlash mashkining tugash kismida sekin nafas chikarish kabi mashgulotlar nafasning eng yaxshi texnikasi buladi. Izometrik mashklarni kullashda Xettinger (966 y) maksimal kuchning 50-40 % optimal bulishini aniklang.Maksimal kuchining 20-30 % esa,kuchni mutlako uzgartirmagan odatdagi ogirliklar masalan,shtanga bilan dinamik rejimdagi mashklarni bajarishda butun xarakat davomida karshilik doimiy ravishda buladi.
Kuchni rivojlantirish buyicha odatdagi dinamik ishlarning turli tuman usullari muskul apparatga xar tomonlama ta’sir kursatadi.Kuch sifatlari va texnik ustalikning asosiy elementlarini birgalikda takomillashtiradi.Muskullarning engiladigan va yon beradigan rejimdagi kishilarning bir biriga kushilishi ancha katta ampletudali xarakatlarni bajarish imkonini buradi.Bu kuch sifatlarning yuzaga chikishi va rivojlanishiga ijobiy omil buladi.

Muskul kuchi va uni belgilaydigan biologik omillar

Kuch - massa va unga berilgan tezlanish kupaytmasidir. Muskul kuchi muskulning taranglanish darajasiga boglib bulib, u asosan muskul strukturasiga, muskul kiskarishida buladigan biokimeviy jarayonlarga va fiziologik omillarga boglik buladi. Muskulning taranglanishi uchun kundalang kesimiga tugri mutanosibda buladi. YA’ni muskul kanchalik yugon bulsa, uning kundalang kesimi shunchalik kup buladi va u shunchalik kuchli kiskaradi va shunchalik kup kuch yuzaga chikadi. Muskul kuchi uning maksimal taranglanishida yuzaga kelgan kuch buyicha belgilanadi. U muskulning izometrik rejimda yoki eng kup yuk kutarganda kuzatiladi. Muskulning izometrik rejim bilan kiskarishida yuzaga keladigan maksimal taranglik muskulning tolalari ishga jalb etilishi natijasida sodir buladi. Bunday sharoitda kuzatiladigan kuch muskulning maksimal kuchi deb ataladi. Muskulning maksimal kuchi muskuldagi tolalar soni muskulning kundalang kesimiga boglik buladi. Muskulning uzunligiga nisbatan kundalang kesimi uning anatomik kesimini ifodalaydi. Muskul maksimal kuchining bunday anatomik kesimiga nisbati muskulning nisbiy kuchi deyiladi .Muskul tolalarining uzunligiga nisbatan kundalang kesimi muskulning fiziologik kesimi deb ataladi. Muskul maksimal kuchining uning fiziologik kesimiga nisbati muskulning absolyut kuchi deyiladi, u kg bilan ifodalanadi. Muskul kuchining yuzaga kelishida muskul tolalarining kanday yunalishida joylashishi xam axamiyatga ega. Eng katta kuchga ega tolalari patsimon joylashgan muskullar, sungra duksimon va nixoyat, tolalari paralel joylashgan muskullar egallaydi. Bundan tashkari, muskul kuchi uning funksional xolatiga, ish sharoitiga, muskulga keladigan nerv impulslarini xususiyatlariga boglik buladi. Muskul kuchi bajarilayotgan mashk ta’siri bilan ortadi, ochlik va charchash okibatida kamayadi.

Ixtiyoriy maksimal kuch va kuch etishmovchiligi xakida tushuncha.

Kishi oxirgi imkoniyati buyicha kutara oladigan yuk ogirligi uning ixtiyoriy maksimal kuchi deb ataladi. Birok ixtiyoriy maksimal kuchning bunday sharoitda yuzaga kelishida muskul maksimal darajada taranglanadi. Maksimal darajadagi kuch bilan muskulning yukori tezlikda kiskarishining kushilishi natijasida (kiska masofalar bosilib utganda) yukori natijaga erishiladi, bu xol muxim axamiyatga ega. Ixtiyoriy maksimal kuchning yuzaga chikishida ayni ishni bajarishga jalb etilgan muskul guruxlaridagi tolalarning ma’lum kismi ishga jalb etilmaydi. SHuning uchun xam ixtieriy maksimal kuch muskulning absolyut kuchidan ancha kam buladi. Ixtiyoriy maksimal kuch bilan muskulning absolyut kuchi urtasidagi fark kuch etishmoovchiligi deb yuritiladi. Kuch etishmovchiligi sportchilarda, ayniksa, yukori malakali sprotchilarga nisbatan, sport bilan shugullanmaydigan kishilarda yukori buladi. Sport faoliyatida kuchni rivojlantiradigan mashklar (ogirliklarni kutarish, tashki karshilikni engish,) bilan muntazam shugullanish ixtiyoriy maksimal kuchning ortishiga olib keladi. Natijada ixtiyoriy ixtieriy maksimal kuch bilan absolyut kuchi urtasidagi fark kamayadi, ya’ni kuch etishchovchiligi kamayadi, miuskul kuchini ortishi yuzaga keladi. Maksimal ixtiyoriy muskul kuchini belgilaydigan faktorlarni 2 guruxga bulish mumkin.

1-Periferik faktorlar (muskul).
2-Markaziy faktor(asab).

Muskul kuchini periferik faktorlarga muskul kiskarishida ishtirok etadigan muskul tolalarining soni, bu muskul tolalarining turi (tez kiskaradigan, sekin kiskaradigan)ni nisbati, muskulning kiskarishadan oldingi uzunligi kabi omillar kiradi. Markaziy faktorlarga muskullar ishini boshkaradigan, ularning koordinatsiyasini ta’minlaydigan asab markazlari kiradi.

.Kishi oxirgi imkoniyati buyicha kuzgata oladigan yuk ogirligi unin
ixtiyoriy maksimal kuchini ifodalaydi.Birok ixtiyoriy maksimal kuchni bunday sharoitda yuzaga kelishida muskul maksimal darajada taranglanadi.Maksimal darajadagi kuch bilan muskulning yukori tezlikda kiskarishining kushilishi natijasida,ayniksa kiska masofalar bosib utilganda(mas,100,200,400 va 800 m ga yugurishda 100 va 200 m suzishda trekda 1000m ga veloseped poygasiga katnashish va x.k.) dir.YUkori natijaga erishiladiki,bu xol goyat muxim axamiyatga ega.Bosib utiladigan masofa ortgan sari xarakat tezligi xam,kuchi xam uz axamiyatini yukota boradi,ya’ni pasaya boshlaydi.Ixtiyoriy maksimal kuchning yuzaga chikishida ayni ishni bajarishga jalb etilgan muskul guruxlaridagi tolalarning ma’lum kismi ishga jalb etilmaydi.SHuning uchun xam maksimal kuch muskulning absalyut kuchidan ancha kam buladi.
Ixtiyoriy maksimal kuch bilan muskulning absalyut absalyut kuchi urta-
sidagi fark kuch etishmovchiligi deb yuritiladi.Kuch etishmovchiligi sportchilarga nisbatan sport bilan shugullanmaydigan mashklar (ogirliklarni kutarish tashki karshilikni engish va x.k.) bilan muntazam shugullanish ixtiyoriy maksimal kuchning ortishiga olib keladi.Natijada ixtiyoriy maksimal kuch bilan muskulning absolyut kuchi urtasidagi fark kamayadi,ya’ni kuch etishmovchiligi kamayadi.Bunday xodisani yuz berishi muntazam mashk kilish okibatida,bir tomondan ishga jalb etiladigan muskul guruxlarining gipertrofiyalanishi bulsa,ikkinchi tomondan muskullar ishining asab yuli bilan boshkarilishining takomillashishi natijasidir.Muskullar ishini boshkarishning takomillashishi ularndagi tolalarni kuprok jalb etilishini ta’minlaydi. Muskul kuchining ortishi yuzaga keladi. Maksimal ixtiyoriy kuchini belgilaydigan faktorlarni asosan 2 guruxga bulish mumkin;1 chi periferik muskul faktorlar,2 chi markaziy asab faktorlar.
Muskul kuchini periferik faktorlarga muskul kiskarishida ishtiroketadigan muskul tolalarning soni,bu muskul tolalarining turi (tez kiskaradadigan) sekin kiskaradigan nisbatan muskulning kiskarishidan oldingi uzunligi kabi omillar kiradi.
Markaziy faktorlarga muskullar ishini boshkaradigan ularning koordinatsiyasi ta’minlaydigan asab mexanizmlar kiradi.Markaziy asab sistemasidan muskullarga yuboriladigan impulslar soni ularning xususiyati kuzgaladigan xarakat birliklari ularning uzaro koordinatsiyasi ma’lum guruxdagi muskul tolalari antogonist muskullari ishini tormozlash va shunga uxshash xollar muskul kuchini yuzaga chikishida muxim rol uynaydi.Muntazam mashk kilish natijasida muskullar gipertrofiyasi (ortikcha oziklanish) natijasida ularning kundalang kesimi ortadi shu bilan birga muskullar ishini boshkarish mexanizmi takomillashadi.Bu xar ikkala omil xam muskul kuchini ortishida muskullarni ta’minlovchi simpatik asab tolalarining kuzgalishi xam muxim axamiyatga ega.CHarchash natijasida issik kiskarish juda kuchaygan muskulning simpatik asab tolasi elektr toki bilan ta’sirlansa muskulning ovkatlanishi kuchayishi okibatida charchagan muskul kaytadan ishni kuchaytiradi.Simpatik esa kuzgalishning muskulga bunday ta’siri Orbeli va Genesinskiylar tomonidan aniklangan bulib, uni Orbeli,Genesinskiy fenomeni deb yuritiladi.

Muskul gipertrofiyasi va uning turlari

Jismoniy mashk bilan muntazam shugullanish natijasida muskulda kundalang kesimining ortishi ishchi gipertrofiya deb ataladi. Muskullari gipertrofiyalangan kishilarda muskul tukimasining massasi ortib boradi. Bunday sportchilarda gavda musskullari gavda vazning 50% tashkil etishi mumkin. Jismoniy ish ta’sirida yuzaga keladigan gipertrofiya ikkiga ajratiladi.
1.Sarkoplazmatik gipertrofiyasi.
2-Miofibrill gipertrofiyasi.
Sarkoplazmatik gipertrofiyasi asosan muskul protoplazmasining ortishi xisobiga sodir bulib, bunda muskul kuchining ortishi kuzatiladi. Sarkoplazmatik gipertrofiyasida muskllning yugonlanishi, muskul kiskaarishida ishtirok etmaydigan oksillar, glikogen, azotsiz moddalar, ATF, kreatinfosfat, mioglobin kabi moddalarning ortishi xisobiga buladi
.Miofibrill ishchi gipertrofiyada muskulning kiskarishini ta’minlaydigan kism miofibrillarning soni va xajmining ortishi xisobiga buladi. Gipertrofiyaning bu turi muskulda maksimal kuchning otishiga olib keladi .Muskulning absolyut kuchi xam ancha kuchayadi. Birok shuni eslatish kerakki, muskul kuchi xammadan xam irsiy faktorga kuprok boglik buladi, lekin nasl orkali berilgan bu imkoniyatni rivojlantirishi mashk bilan shugullanishda ruyobga chikadi.
Foydalanilgan asosiy adabiyotlar:

1.Sport fiziologiyasi. I.G. Azimov.SH.S. Sobitov.Tashkent 1993

2.Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashgulotlar I.G. Azimov, A.K. Xamrakulov, SH.S.Sobitov,Toshkent,»Ukituvchi» 1992.

Kushimchalari:

1.Fiziologiya cheloveka. Pod.obщ.red.prof. N.V. Zimkina, M. FiS 1975.
2.Sportivnaya fiziologiya. Pod red.prof. YA.M. Kotsa.M.,FiS, 1986.
3.Fiziologiya sporta. Farfel V.S. M.,FiS, 1960.
4.Problemы fiziologii sporta. Pod.obщ.red.V.S. Gippenreytra, M., FiS, 2003 g.