Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

Ma’ruza 16 Ish kobiliyati va uni aniklash usullari xakida tushuncha.

Reja:

1.Ekstremal sharoitlarda sportchi ish kobiliyatining uzgarishi.
2.Sportchi ish kobiliyatini pasaytiradigan omillarning fiziologik
ta’rifi.
3.Sportchi ish kobiliyatining aniklash ussullari.


Ish kobiliyati deganda-berilgan vakt davomida nerv muskul sistemasini aktivlantirish xisobiga kishining eng kup jismoniy ish bajarishdagi potensial kobiliyati dir. Ish kobiliyat kachonki kutariladi ,kachon atrof muxitdning xarorati ,namligi, gaz tarkibi optimal darajada bulganida organizm tarkibidagi organ va sistemalar funksiyasi uz m’erida buladi,kishi uzini yaxshi xis kiladi ,ishga tez kirishadi ,unda charchash kech rivojlanadi ,ish unumi oshadi.Agar aksincha bulsa,ya’ni jismoniy mashk kilish eki musobaka sharoitlari organizmdagi xaetiy jaraenlarni izdan chikaradigan bulsa ,ya’ni ichki organlar ishining kuchaishi eki susaishi ,tana xaroratini ortib ketishi organizmdagi uzgarishlar belgilangandan ortikcha bulsa,kishi uzini emon xis kiladi,ishga tez kirisha olmaydi,ish kobiliyati pasaib ,tez charchaydi,ish unumi past buladi. Bunday sharoitlarda organizmning xaet faoliyatini ta’minlash uchun ortikcha energiya sarflanadi.Organizmda energiya zaxirasini kamaishi uz uzidan ma’lumki,kishida ishlash kobiliyatining yukori darajada bulishini,uning ishni berilgan kuvvatda uzok vakt davom ettirishini ta’minlay olmaydi,ya’ni uni tezrok charchashga olib keladi. Sportchining ish kobiliyatini pasaytiradigan bunday sharoitlarda tashki muxitning kator omillari kiradi.Masalan tashki muxitning yukori eki past xarorati,kuchli issik va sovuk atmosfera bosimining kuchli pasaishi eki ortishi , shamolning tezligi ,xavoning ortikcha namligi,ish bajaradigan joyning relefi(mintakasi),kun chikish va botish ,vaktlarning keskin uzgarishi. Bunday omillar organizmning xolatiga va ish kobiliyatiga ta’sir kursatadi. Bunday sharoitlarning organizmga salbiy ta’sirini kamaytirish uchun,kishining chidamliliging oshirish kerak buladi.Sportda bu narsa muxim axamiyatga ega buladi.Xar kanday sharoitda xam ancha yukori natijaga erishishni ta’minlaydi. Buning uchun sportchi yukori kursvtilgan sharoitlarda mashk kilish kerak,ularga moslashish reaksiyalarini xosil kilish zarur. Sport fiziologiyasini muxim vazifalardan biri,keskin sharoitlarda sportchi ish kobiliyatiga salbiy ta’sir etadigan omillarni aniklash va organizmning unga tezrok moslashiyullarini belgilashdan iboratdir.Xarorat yukori va kuesh nuri kuchli bulgan sharoitlarda organizm funksiyalyarining uzgarishi.YUkori xaroratdan tashkari kuesh nuri ta’siri organizmda kuchli fiziologit uzgarishlarini olib keladi.Er satxiga tushadigan nur infra kizil va ultrabinavsha nurlar bulib u kueshning erdan balandltgtga xamda atmosfera xolatiga (bulutli,changlanish darajasi,namligi) boglik buladi.Kuesh nurlari kurish analizatorlariga va teri katlamiga bevosita ta’sir etadi.Kuesh nuri ta’sirida terida fizik kimeviy va biofizik tarzdagi uzgarishlar sodir buladi.Undan tashkari yukori xaroratli kuesh nuri ta’siri ostida kislorod uzlashtirilishi,ya’ni upka ventilyasiyasi kamayadi,birok tashki xarorat 35 gradusga etsa upka ventilyasiyasini ortishi kuzatiladi. Kuesh nurida 15 dakika bulsa,inson xarorati kutariladi.Bunday kiska vakt ichida badan xaroratini ortishi kon okimining kayta taksimlanishi ichki organlarga boraetgan konning bir kismi gavdaning periferik kismiga,teriga utishi bilan boglik. Tashki muxitning yukori xarorati va kuesh nuri ta’sirida organizmda yuzaga keladigan jaraenlar yurak-tomir,nafas organlari,ter bezlarining

kuchaishi,moddalar va energiya almashinuvini uzgarishi,kon okimini kayta taksimlanishi va boshka birinchi navbatda badan xaroratini saklashga,organizma ichki muxitini turgunligini ushlab turishga karatilgan buladi.

YUkori xaroratli sharoitning sportchi ish kobiliyatiga ta’siri.
Sport faoliyatida sportchining ish kobiliyati tez pasayadi,charchash xolati rivojlanadi va unumi pasayadi.Bunday salbiy okibatlarning sodir bulishiga asosiy sabab inson badanida normal xolda saklanaetgan xaroratning baland xarorat ta’sirida buzilishi bulib,bu buzilish natijasida organizmda fiziologik jaraenlarni uzgarishi,ba’zi xolatda esa issik urish yuz beradi. Sprotchilarda issik urish okibatida ba’zan xatto ulim xolatlari xam kuzatilish mumkin. Issik urganda markaziy asab sistemasining funksiyasi buziladi,kishi xishini yukotadi,boshka fiziologik uzgarishlar xam yuzaga keladi. SHiddatli muskul ishi yukori xaroratli sharoitlarda bajarilganda oliy asab faoliyati buziladi,bu xolat inson xotirasi va irodasining pasaishida,lanjlik yuzaga kelishida,asab jaraenlarning muvozanatining buzilishiga(xarorat reaksiyalari).Tashki muxitning yukori xaroratli sharoitlarda muskulning shiddatli va uzok muddutli faoliyatidan keiyn pustlok funksiyasining tiklanish davri ancha uzok davom etadi. Kon aylanish sistemasida yurak urishning tezlashishi va maksimal kon bosimning xaddan tashkari ortishi,eki ishgacha bulgan djarajadan pasaishi yuzaga keladi.SHunindek,yurak muskulining uta kuchlanishi va funksional imkoniyatini pasaishini kuzatish mumkin.Kon tarkibida leykotsitlar parchalanadi,eritrotsitlar va gemoglobin kamayadi. Natijada kuyuklanadi.uning epishkokligi oshadi.Bu xol yurak urishni tezlashtiradi ,konning tomirlar buylab okishini ogirlashtiradi.
Tashki muxit aloxida sharoitlarida sportchi ish kobiliyatining
fiziologik asoslari.
Sport musobakalari va mashk kilish jarayonlari xamma vakt xam organizm xayot faoliyati kulay sharoitlarda utkazilavermaydi.Organizmning xayot faoliyati uchun nokulay bulgan sharoit fiziologik jarayonlarni uzlashtirish bilan birga fiziologik funksiyalarni xam izdan chikaradi.Atrof- muxit xarorati, namligi,gaz tarkibi va boshkalar optimal darajada bulganida organizm tarkibidagi organ va sistemalar funksiyasi uz meyorida buladi.Kishi uzini yaxshi xis kiladi,ish kobiliyati kutariladi, ishga tez kirishadi, unda charchash kech rivojlanadi, ish unumi oshadi.
Mashk kilish yoki musobaka sharoitlari organizmdagi xayotiy jarayonlarning izdan chikargan bulsa, ya’ni ichki organlar ishining kuchayishi yoki susayishi tana xaroratini ortib ketishi organizm ichki muxiti tarkibida uzgarish belgilangan chegaradan ortikcha bulsa, kishi uzini yomon xis kiladi.Ishga tez kirisha olmaydi, ish kobiliyati pasayib tez charchaydi, ish unumi past buladi.Bunday sharoitda organizmning xayot faoliyatini ta’minlash uchun ortikcha energiya sarflanadi.Organizmmda energiya zaxirasining kamayishi, uz uzidan ma’lumki, kishida ishlash kobiliyatining yukori darajada bulishi, uning ishni berilgan kuvvatda uzok vakt davom ettirishni ta’minlay olmaydi,ya’ni uni tezrok charchashga olib keladi.
Sportchining ish kobiliyatini pasaytiradigan bunday sharoitlarda tashki muxitning kator omillari kiradi.Masalan, tashki muxitning yukori yoki past xarorati, ya’ni kuchli issik va sovuk, atmosfera bosimining kuchluzgarishi-pasayishi yoki ortishi shamolning tezligi ortikcha namligi ish bajariladigan joyning relefi, kun chikish va botish vaktlarining keskin uzgarishi (ya’ni bir mintakadan boshkasiga utish paytlarida).Bunday omillar organizmning xayotiy jarayonlarni tartibini uzgartirish bilan birga organizmning xolatiga va ish kobiliyatiga xam sezilarli ta’sir kursatadi.Bunday sharoitlarning organizmga
70
salbiy ta’sirini kamaytirish uchun kishining bunday omillar ta’siriga chidamliligini oshirish kerak buladi.Sportda bu narsa muxim axamiyatga ega bulib, xar kanday sharoitda xam ancha yukori natijaga erishishni ta’minlaydi.Buning uchun sportchi yukorida kursatilgan sharoitlarda mashk kilishi, moslashish muxim vazifalardan biri, yukorida kayd etilgan sharoitlarda sportchi ish kobiliyatiga salbiy ta’sir etadigan omillar aniklash va organizmning unga tezrok moslashish yullarini belgilashdan iboratdir.

Xarorat yukori va kuyosh nuri kuchli bulgan sharoitda

Organizm funksiyasining uzgarishi

YUkori xaroratli tashki muxitning organizmga ta’siri fakat xaroratokibatigina bulmay, xarorat bilan bir katorda kuyosh nuri bilan yuzaga

keladigan jarayonlardan iborat buladi.
Xozirgi zamon tasavvuri buyicha kuyoshga, uz-uzidan boshkariladigan termoyadroli reaktor -deb karash mumkin,unda xar soniyada 570 mln.tonna vodorod geliyga aylanadi.Bu jarayon natijasida nixoyatda kup nurli energiya xosil bulib,uning 0,5 milliard kismi erga etib keladi.Bu energiya ultrabinafsha (kimiyoviy nurlar),kurinadigan yoruglik nurlari infrakizil (issiklik nurlaridan iborat buladi. Er satxiga tushadigan nurlarning eng kupi infrakizil nurlaridir (barcha nurning 60 %ini ultrabinafsha nurlar 1 % ini tashkil etadi,biologik jixatdan eng aktiv nur ultra binafsha nur bulib,u kuyoshning erdan balandligiga xamda atmosfera xolatiga ( bulutli,changlanish darajasi namligi va b.k.) boglik buladi.
Kuyosh nuri tarkok va tugri tushadigan kismga bulinadi.Ular birgalikda summar nurlanishni xosil kiladi.Tarkalgan nur atmosferadagi suv buglar,chang zararlariga tarkaladi.Bu nurning spektral tarkibi xavorang zangoriinafsha va ultrabinafsha nurlardan iborat bulib,tarkibida issiklik kam buladi.
Kuyosh nurlari kurish analizatoriga va teri koplamiga bevosita ta’sir etadi.Bureaksiyalar kvantlar shaklida uzlashtiriladi va fotokimyoviy reaksiyalarni rivojlantiradi. Kuyosh nuri ta’sirida terida fizik-kimiyoviy va biofizik tarzdagi uzgarishda sodir buladi.Fotoelektor xodisalar shaklidagi jarayonlardan biri teri sirtining bir yula ikkilamchi nurlanish (bioloyuminissensiya) berishi,boshkalar esa masalan; fiziologik funksiyalarga keyinchalik ta’sir etadigan yoki kimiyaviy moddalarni organizmda xosil bulishi demakdir.Fotonlar energiyasi oesil molekulalardagi atom va molekula boglamlariga ta’sir etishdan boshlanadi.Bunday xolda E molekulaning tuzilishi uzgaradi, E kandaydir kismlarga parchalanadi.Masalan: teri yogi (7-degidrofo-
litserin) ning D vitaminga aylanish mexanizmi shunday buladi.
Ma’lumki odamda badan xaroratining 36-37 S atrofida saklanishi,asosan kimiyoviy (issiklik ishlanishi) va fizikaviy (issiklik yukotilishi) mexanizmlari orkali amalga oshadi.YUkori xarorat va kuyosh nuri kuchli bulgan sharoitlarda badan xaroratining doimo birday saklanishi fizikaviy termoregulyasiyaning kuchayishi orkali ta’minlanadi.Organizmdagi issiklikning yukotilishi asosan badandagi
suvni , teri yuzasi orkali buglantirish, utkazish va nurlantirish bilan amalga oshadi.Lekin tashki xarorat yukori bulgan sharoitlarda issiklikning yukotilishi utkazish va nurlanish orkali deyarli sodir bulmaydi,Bunday xolda issiklik asosan teri yuzasidan suvni buglantirish ya’ni terlash orkali yukoladi.SHuning uchun xam tashki muxit xarorati va kuyosh nuri kuchli bulgan sharoitlarda organizmdan kup ter ajralishi kuzatiladi va bu bilan badan xaroratining xaddan tashkari oshib ketishiga imkon bera olmaydi.
71

YUkori xaroratli sharoitning sportchi ish kobiliyatiga ta’siri.

Urta Osiyo respublikalari jumladan, Uzbekiston iklimi uzining keskin uzgaruvchanligi va ayniksa yoz faslida kuyosh nurining kuchliligi bilan xamda yukori xarorati bilan kishi organizmida borayotgan xayotiyjarayonlarga ancha kuchli ta’sir kursatadi.Bunday sharoitda yashash, ayniksa, jismoniy ish bilan shugullanish jarayonida organizm sistemalari ishida katoruzgarishlarning yuzaga kelish sababli, bunday sharoitda sport soxasida yukori malakali kadrlar tayyorlash uchun kuyosh nuri va issiklik yukori darajada bulgan sharoitda organizmda yuzaga keladigan fiziologik jarayonlar mexanizmini chukur bilish lozimdir.

YUkori xaroratli sharoitda kuyosh nuri va issiklik organizmning xayt faoliyati uchun ancha kiyinchiliklar yaratadi.Sport faoliyatida sportchining ish kobiliyati tez pasayadi,charchash xolati rivojlanadi, ish unumi pasayadi.Bunday salbiy okibatlarning sodir bulishiga asosiy sabab inson badaniga normal xolda saklanayotgan xaroratning badan xarorati ta’sirida buzulishi bulib, bu buzulish natijasida organizmda fiziologik jarayonlarning uzgarishi, ba’zi xolatda esa issiklik urishi yuz beradi.Sportchilarda issik urishi okibatida ba’zan xatto ulim xolatlarini xam kuzatish mumkin.Issik urganda markaziy asab sistemasining funksiyasi buziladi kishi xushini yukotadi, boshka fiziologik uzgarishlar xam yuzaga keladi.
Ma’lumki, odam tanasining xarorati 36-37 S atrofida bulganida fiziologik jarayonlar normal boradi.Tana xaroratining normadan bir oz ortishi a’zolar va fiziologik sistemalar ishining kuchayishiga xarakat aktivligining tezlashishiga, ish kobiliyatining ortishiga olib keladi.Masalan: razminka mashklari ta’sirida tana xaroratini normadagiga nisbatan1-1,5 S ga ortishi, yukorida kursatilganidek ijobiy ta’sir kursatadi.Tana xaroratining ancha sezilarliortishi esa fiziologik buzilishga olib keladi.
SHiddatli muskul ishi yukori xaroratli sharoitlarda bajarilganda organizmning asab faoliyati buziladi.Bu xolat inson xotirasi va irodasining pasayishiga lanchlik yuzaga kelishida asab jarayonlariga katta salbiy ta’sir kursatadi.Tashki muxitning yukori xaroratli sharoitida muskulning shiddatli va uzok muddatli ishidan keyinpustlok funksiyalarining tiklanish davri ancha uzok davom etadi.
Kon aylanish sistemasida yurak urushining tezlashishi va maksimal kon bosimining xaddan tashkari ortishi, yoki ishga bulgan darajadan pasayishi yuzaga keladi.SHuning uchun yurak muskulining uta kuchlanishi va funksional imkoniyatining pasayishini kuzatish mumkin. Kon tarkibida leykotsitlar parchalandi (leykotsitoliz) tayokcha yadroli neytrofillar, limfatsitlar xamda gemoglabin mikdori kamayishi bilan ifodalanadi.Bunday uzgarishlar kon ishlaydigan organlar funksiyasining susayishidan dalolat beradi.Konning shaklli elementlari bilan plazmasi urtasidagi fizik-kimiyoviy jarayonlarning chukur uzgarishini eritrotsitlarning chukur tezligi (ECHT) ortishidan, ba’zida soatga 40 mm ga etishidan bilish mumkin.Jismoniy ish ta’sirida gavda ogirligining 4 % ga teng suv yukoladi.Bunday xolda kon plazmasi 16-18 S ga kamayadi.Natijada konda shaklli elementlar ortadi.Konning ivish vakti kiskaradi.Bu xol yurak faoliyatini kiyinlashtiradi,konni tomirlar buylab okishi ogirlashadi.
YUkori xaroratli sharoitlardagi shiddatli muskul ishida ter ajralishi 1 dakikada 55 gr ga borishi mumkin,xolbuki metal kuyish sexi ishchilarida bu narsa 1 dakika 30 gr dan oshmaydi. Jismoniy ish kobiliyat bir kancha biologik,ekologik va sotsial omillarga boglik bulib,uni aniklash turli soxalarda muxim axamiyatga ega. Sportchi ish kobiliyatini vositali va vositasiz usullarda aniklash mumkin.Vositasiz usul bilan aniklash ,birinchidan juda kup vakt talab
72
kiladi,ikkinchidan odam xoldan toyguncha ishlashi zarur buladi.Bunday xolatda odam sogligiga zara etishi mumkin,shuning uchun ish kobiliyatini aniklashda vositali ussular kullanadi.R S 170 testi buicha ish kobiliyatni aniklashda veloergometrda 5 minutdan ikki martda engirrok ish bajaradi.Xar ikkala ish 5minutning ogirgi 30 sekunida puls sanaladi,ikkinchi ish xajmi birinchi ish bajarishdagi puls uzgarishiga karab belgilanadi. Berilgan ish kuvati va aniklangan puls soni kuydagi formulaga kyib sportchi ish kobiliyati aniklanadi.
Bu erda - birinchi va ikkinchi ish kuvvati.-birinchi va ikkinchi ishdagi puls soni. Jismonan chinikmagan erkaklarda sportchi ish kobiliyati urta xisobda 1027 kgm\min.Ayollarda640kgm\min.ga teng. Sportchi Ayollarning jismoniy ish kobiliyati 835 kgm\min.ga teng.

Bir kecha-kunduz davomida sportchi ish kobiliyatin uzgarishi.

Odamning biologik ritmlari

Kayta kayta tekshirishlar natijasida organizmdagi tiriklik jarayonlarining kanday borishi, tashki muxitning turli omillari katorida vakt mintakasining uzgarishiga xam boglikligi aniklangan. Tiriklik jarayonlarining vakt mintakasi uzgarishiga boglikligi er planetasining uz uki atrofida va kuyosh atrofida aylanishi okibatida,kechani kunduz bilan almashinuvi yil fasllarining ketma-ket turishi ta’sirida kelib chikadi.Kechani kunduz bilan davriy almashinishining va fasllar uzgarishi tirik mavjudodlar shu jumladan odamzod xarakati aktivligining vegetativ funksiyalarining moddalar va energiya almashinuvi va ichki a’zolar ishi uzgarishi ishi kuzatiladi.Kecha kunduz uzgarishini fiziologik kursatkichlaridan bilish mumkin.Kup sonli tadkikotchilar, fiziologik funksiyalarning kechasidagiga nisbatan kunduzi bir muncha shiddatli borishini aniklashganlar.Tunda organizmning eneragiya sarfi kamayadi, badan xarorati 0,5-1 S ga kamayadi.Keyingi yillarda olimlar ichki sekretsiyasi fueksiyasi xam kechasi susayishini belgilaganlar.

Demak organizmning xayot faoliyatidagi jarayonlar ma’lum ritm bilan davriy tebranishga ega.Bu ritmlarni biologik ritmlar deb yuritiladi. Biologik ritmlar xayotiy jarayonlar, ayrim xolatlar yoki xodisalarning vakt buyicha davriy takrorlanishidir.Biologik rtimlar yuzaga keltiradigan sabablarga kura, ular ekzogen bioritmlar va endogen bioritmlarga ajraladi.Ekzogen bioritmlar urab turgan omillarni masalan; yoruglikning muxit xaroratining uzgarishi bilan yuzaga keladi.Endogen bioritmlar esa atrov muxit omillarini uzgarishi bulmaganda xam saklanish u genetik omil bilan boglik buladi.Ekzogen bioritmlar tashki muxitning optimal sharoitlarida utadi va keng diopozon 1 soniyada 1000 martadan 1
yilda 1 martagacha tebranish imkoniyatiga egadirlar.Endogen bioritm yurak urishi kon bosimining uzgarishi akliy aktivlik uyku kattikligining uzgarishi va boshkalar kiradi.
Endogen ritmlarning sodir bulishi tula aniklangan va ularni iologik soatlar deb atash kabul kilingan.
Xozir tabiatdagi kator ajablanarli xodisalarni organizmning vaktni sezish kobiliyati deb tushuntirish mumkin.Ular kanday biologik kurilma darajasida bulishlariga karab,xujayra, organ xujayra organlariga bulinadi.Bioritmlar bajariladigan vazifasiga karab fiziologik ritmlarga ayrim sistemalarning ish sikllari va ekologik bioritmlari kiradi.
Sirkad ritmlar.Kecha kunduz davomida (24 soatga yakin) takrorlanadigan biologik ritmlar sikrad ritmlar deyiladi.Sirkad ritmlar amaliy jixatdan xayotning xamma xodisalarini (masalan;odamda xujayralarningbulinishi fermentlar aktivligi gormonlar mikdori,MNS ning tonusi,uykuva uygoniyish
73

kobiliyatining uzgarishi va xakozalar) uz ichiga oladi.

Sirkad ritmlar biologik aktivlikning kecha kunduzning optimal vaktiga keltirish xayotiy jarayonlarni uygunlashtirish kabi muxim vazifalarni bajaradi.
Odamda fiziologik funksiyalarning kecha kunduz davomida tebranishini uzgartirish ancha kiyin buladi. Fiziologik sistemalar ishining kecha kunduz davomida uzgarishini aniklash sport faoliyatida ayniksa muxim axamiyatga ega.CHunki xozirgi paytda sportchilar juda katta xajmdagi va yukori tezlikdagi ishlar bilan kuniga 2-3 marta mashk kiladi.Buning uchun organizm ish faoliyatining yukori darajada bulishi muddatlarini aniklash va mashk vaktlarini shu muddatlar bilan belgilash zarur buladi. Kupchilik musobaka kalendarida xozirgi ish dasturining eng shiddatli kismi ertalabki soatlarga (10-11) va kechki (17-19) soatlariga muljallanadi. Bioritmologiya buyicha bir kancha mutaxassislar fikriga kura kecha kunduzning ayni shu davrlari shaxsiy birinchiligini olish uchun eng kulay
xisoblanadi.
Mashk kilish okibatida fiziologik funkiyallar ritmning kayta kurilishi va ish kobiliyatining uzgarishi yuzaga kelishini maxsus teshkirishlar aniklagan. YUkori xarakat aktivligi vegetativ funksiyalarning davriyligini ancha uzgartirish bilan ularning soat 20 gacha pasaymasligini, ya’ni kecha kunduzlik siklining aktiv davri uzayishini yuzaga keltiradi.
Bir kecha kunduzdagi rivojlanish va tugash soatlarining uzgarishi fiziologik jarayonlarning davom etishiga sezilarli ta’sir kursatadi. 2-3 soat fark kiladigan mintakalarni bosib utishdayok, odam organizmida funksiyaonal xolatning uzgarishi kuzatiladi.4-5 ayniksa 7-8 soat fark kiladigan vakt mintakalariga tez utishida funksiyalarning kecha-kunduzdagi ritmi ancha kup buliladi. Jismoniy ish kobiliyatining kecha kunduz davomidagi ritmi musobaka va shiddatli mashk kilish mashgulotlari ta’sirida kuchli uzgaradi.Odamda kunduzgi soatlarda ish kobiliyati yukori buladi tundagi soatlarda esa past buladi.Kupchilik kishilar esa kecha kunduz davomida 2 marta ish kobiliyatiga ega buladilar 1 davrda ertalab soat 8-12 gacha, ikkinchisi soat 17-19 orasida buladi.Bu vaktlarda odam eng kuchli bulib organlarning sezuvchanligi ortadi.Ertalabki soatlarda odam eshitadi,yaxshi kuradi bu funksiyalar soat 2-5 va 13-15 larda juda yomonlashadi.Birok turli kunlar-da ish kobiliyati kecha kunduzning xar bir vaktida uzgarishi mumkin, bu kishining uzini uzi ishnotirish uzganing suziga ishonishi orkali sodir buladi. Vakt mintakasi uzgarishi bilan organizmda ruy beradigan uzgarishlar kishilar shaxsiy xususiyatlariga,uning xayot tarzidagi dinamik stereotipga boglik buladi. SHuning uchun xam turli shaxslarda ruxiy fiziologik funksiyalarning uzgarishi xar-xil darajada buladi.

Foydalanilgan asosiy adabiyotlar:

1.Sport fiziologiyasi. I.G. Azimov.SH.S. Sobitov.Tashkent 1993

2.Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashgulotlar I.G. Azimov, A.K. Xamrakulov, SH.S.Sobitov,Toshkent,»Ukituvchi» 1992.

Kushimchalari:

1.Fiziologiya cheloveka. Pod.obщ.red.prof. N.V. Zimkina, M. FiS 1975.
4.Problemы fiziologii sporta. Pod.obщ.red.V.S. Gippenreytra, M., 2003 g .
3.A.S.Solodkov, E.B.Sologub. Fiziologiya cheloveka. Obщaya. Sportivnaya.
Vozrastnaya –M.,2010
74