Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR

1. 
   I.G. Azimov Jismoniy tarbiyaning yosh fiziologiyasi (ukuv kullanma) Toshkent - 1994 yil
   
2. 
   I.G. Azimov ,SH.Sobitov. Sport-fiziologiyasi Toshkent -1993 y.
   
3. 
   L.S. Kklemesheva.M.S. Ergashev. YOshga oid fiziologiya. Toshkent -1991 y
   
4. 
   YU.A.Ermolaeva. Vozrastnaya fiziologiya.-M.,2001.
   
5. 
   A.S.Solodkov, E.B.Sologub. Fiziologiya cheloveka. Obщaya. Sportivnaya. Vozrastnaya –M.,2010.
   
6. 
   B.A.Sodыkov,A.S.Kuchkarova,SH.K.Kurbanov.Bolalar va usmirlar fiziologiyasi va gigienasi.Tashkent-2005y.
   
7. 
   Problemы fiziologii sporta. Pod.obщ.red.V.S. Gippenreytra, M., FiS, 2003 g.
   

Ma’ruza 3. Sport mashklarning fiziologik mexanizmi.
Reja:

1.Sport turlarining fiziologik tasnifi

2.Siklik xarakatlarning fiziologik tasnifi.
3.Atsiklik xarakatlarning fiziologik mexanizmi.
4.Vaziyatga boglik (standart bulmagan) mashklar
5.Statik kuchlanishlar

Sport turlarining fiziologik tasnifi

Odamning xarakat faoliyati xaddan tashkari xilma xildir.Sport fizi-

ologiyasida ularni ma’lum guruxlarga ajratib urganiladi.Sport faoliyati-
da bajariladigan mashklarni takrorlash bilan sportchi mashkni yukori darajadagi maxorat bilan bajarishga erishadi.Ish unumi ortadi,sarflanadigan kuvvatni tejash kuchayadi,bu jarayonlar xarakatlarning boshkarilish mexanizmi takomillashishi bilan boglik.
Sport mashklarini nixoyatda yukori ustalik bilan bajarishga erishi
uchun jismoniy mashklarning turlarini,ularning fiziologik xususyaitlarini bilish zarur buladi,bu xol jismoniy mashklar tasnifi bilan chukur tanishish zaruriyatini keltirib chikaradi.Jismoniy mashklarning tasnifi bilan bir kancha olimlar shugullanib kurganlariga karamasdan,xanuzgacha xar jixatdan tula tushuncha beradigan tasnif yuzaga kelmagan.Sportning xar xil turlaridagi jismoniy mashklarning tasnifi kishining murakkabligi bir tomondan ularning bajarilishida yuzaga keladigan kator strukturalarini xisobga olish bilan boglik bulsa,ikkinchi tomondan mashkning bajarilishini sodir buladigan fiziologik jarayon larni baxolashda xammaning xam muayan kursatkichlariga ega bulmasligidir.SHu sababli jismoniy mashklarning tasnif kilishda xar kaysi muallif uzicha asosiy deb xisoblagan omillarini kursatkich sifatida olgan va shu kursatkich buyicha ularni xar-xil guruxlarga ajratgan.Birok ularning xech kaysisi yukorida kursatilganidek jismoniy mashklarni tula tekis xarakterlaydigan tasnifni yuzaga keltira olmagan desak yanglishmagan bulamiz.Sport fiziologiyasining kuzga kuringan namoyondalaridan V.S.Farfel (1941-1960) "Sport xavrakatlarining fiziologik tasnifini" yaratadi.Bu tasnifda xarakatlarning boshkarilishi,sport natijalarini baxolash usuli kuchlanishni xarakteri ishning kuvvati,ishning kuyilgani va toliktirish xususiyati kabi omillar xisobga olingan.
Bundan tashkari mazkur tasnifda gavdaning xolati va xarakatlari-
ning fiziologik ta’rifi xam beriladi.V.S.Farfel tasnifi buyicha sport-
ning xamma turlarida bajariladigan xarakatlar ikkita asosiy guruxga
ajratiladi.1.Stereotipli yoki standart xarakatlar,2.Vaziyatga boglik yoki
standart bulmagan xolatlar.3.Standart xarakatlarining yuzaga kelishi ol-
dindan tayyorlangan ma’lum dastur asosida bulib,uni takrorlanishida ref-
lekslar sistema 0si ya’ni dinamik stereotip puxtalana bordi va bunday xarakatlar bora-bora gayri ixtiyorish xarakatga aylanib ketdi.Natijada
sportchi dikkatni kuchli jalb etmay,ularni engil bajaradigan buladi.De-
mak,standart xarakatlarning fiziologik asosida xarakat ning dinamik
stereotipining shakllanishi yotadi.

Siklik xarakatlarning fiziologik tasnifi.

Siklik xarakatlar lokomotsiya, ya’ni gavdani bir joydan ikkinchi joyga surilishining asosini tashkil etadi.Siklik xarakatlar uchun xarakat doirasining /xarakat siklining kup marta takrorlanishi xarakterlidir/.Siklik xarakatlarga sportcha yurishi,eshkak eshish, konkida uchish kabi mashklar kiradi.Bunday xarakat sikllari bir xil shaklda bulib, oldingi sikl keyingi siklining yuzaga kelishi uchun

sabab buladi.Siklik xarakatlarda xarakat bir-biri bilan zanjirga uxshash ulangan bulib,ularni aloxida ajratib bulmaydi.CHunki oldin aytilganidek xarakatning oldingi siklini tugashi keyingi siklning boshlanishini tashkil etadi.Atsiklik xarakatlarga uxshash xarakatning boshlanishi va tugashi anik ifodalangan bulmaydi.Masalan: yurish xarakatlardir.YUrish xarakatlaridagi oyoklarning ketma ket xarakatida bir oyokning muskullarini ishga tushuradigan nerv markazidagi kuzgalish ikkinchi oyokning shunday markazlari markazida tormozlanishni yuzaga keltiradi.Kiskacha aytganda bir oyokning xarakatlanishi ikkinchi oyokning xarakatiga sabab buladi.Bunday xarakatlar chalkash induksiya asosida bajarilib lokomotsiyani (organizmning bir joydan ikkinchi joyiga olinishi) ta’minlaydi.
Siklik xarakatlarning boshkalardan farklantiruvchi yana bir belgisi shuki, ular gayri-ixtiyoriy xarakatga aylanadi.Siklik xarakatlar texnikasini nisbatan tez uzlashtirilishi,ularni gayri ixtiyoriy xolda, ongning faol ishtirokisiz bajarish imkonini beradi.
Sportning siklik turlari organizmda anoerob va aerob yullar bilan energiya ishlanishini takomillashishini ta’minlaydi.Bu kon aylanish sistemasiningfunksional imkoniyatlari upka ventilyasisi va gazlar almashinuvining ortishida namoyon buladi.Sportdagi siklik xarakatlarning aktivligini xisobga olgan xolda E.Farfel 1949 yili ularni nisbiy kuvvat zonalariga ajratadi.Ishning nisbiy kuvvati ortishi bilan utiladigan masofa uzunligi kiskaradi.Bunday ishda organizmda anaerob yuli bilan energiya xosil bulishi kupayadi,aerob yul bilan energiya ishlanishi esa kamayadi.
Birinchi zona .- maksimal kuvvatli ish,maksimal tezlikbilan 20-30 soniya davom etadi.
Ikkinchi zona .- submaksimal kuvvatli (maksimaldan past) ishi,bajariladigan vakti 20-30 soniyadan 3-5 dakikagacha davom etadi.
Uchinchi zona .- katta kuvvatli ish,bajariladigan vakti 3-5 dakikadan30-40 dakikagacha davom etadi.
Turtinchi zona .- urtacha kuvvatli ish bajarilishi vakti bir soat atrofida va undan ortik buladi.
Maksimal kuvvatli dinamik ish anaerob (kislorodisiz)sharoitda baja-riladi,ya’ni shuni aytish kerakki,bunday ishlarni bajarishda bir dakikada juda yukori mikdaorda (40 litrgacha) kislorod talab kilinadi.
Birok organizmning kislorod tashuvchi sistemalari (kon, nafas kon aylanish sistemalari) bunday vakt ichida uzlarining funksiyalarini yukori darajada rivojlantira olmaydi.Birok ba’zi adabiyotlardagi dalilarda kurishning oxirida puls soni dakikasiga 163 dan yukori, maksimal kon bosimi 200 mm s.u.gacha borishi mumkin.Upka ventiletsiyasi esa juda kam buladi,chunki sprinter masofani utishda bir ikki nafas olishga ulguradi xolos.
SHuni aytish xam kerakki kiska masofaga yugurishda nafas yuzaki buladi.
SHuninguchun xam maksimal tezlikdagi ishni bajarish vaktida ishщni
uzlashtirilgan kislorod zarur bulgan kislorod mikdorining 10 % ni tashkil etadi, demak organizmda juda kup mikdorda (90 gacha) kislorod karzi yuzaga keladi.Ish tamom bulganidan sung nafas uzok vakt tezlashib turishi xisobiga kislorod karzi yukotiladi.
Depodagi konning ma’lum kismini tomirlariga chikarilishi xisobigaeritrotsitlar soni va gemoglabin soni bir oz kupayadi, konda glyukoza
mikdori ortadi.
Maksimal kuvvatli siklik dinamik ishda xarakatni ta’minlaydigansistemalar,ya’ni muskullar ishini boshkaradigan markazlar ularning efferent kismlari muskullari juda yukori kuchlanishi bilan ishlaydi.Xarakatning maksimal tezligi bilan bajarilishini ta’minlashda mazkur xarakatda ishtirok etadigan muskullarning kuzgalishi,kiskarishi va bushashining tezligi,asab markazlarida asab jarayonlarining (kuzgalishi va tormozlanishning dinamikasi,xarakatchanligi kanday tezlikda kuzatish axamiyatga ega ya’ni asab jarayonlari kanchalik kiska vakt davom etsa, shunchalik yukori buladi.
Maksimal kuvvatli siklik dinamik ishlarni bajarishda asosan xarakatning maksimal tezligini uzokrok vakt saklash uchun ayni xarakatda ishtirok etadigan muskullar va organizmning anaerob imkoniyatlari muxim axamiyatga ega.Agar xarakatda katnashadigan birliklarning xarakat kupchiligi kup kuzgaluvchan bulsa,xarakat tezligi shunchalik yukori buladi.Xarakat tezligining shakllanish muddati esa muskullarning energiya bilan ta’minlaydigan AUF KF ning mikdoriga boglikdir.Demak muskullarning AUF va KF kanchalik kup bulsa,organizmning anoerob kanchalik yaxshi bulsa, xarakatning maksimal tezligi shuncha kup vakt saklanadi.CHunki xarakatning maksimal tezligi pasayishining asosiy sabablaridan biri ishni energiya bilan etarli ta’minlanmasligidadir.Maksimal tezlikdagi mashklar bilan muntazam shugullanish organizmning anaerob imkoniyatini rivojlantiradi maksimal kuvvatli ishlar ta’sirida organizmda sodir bulgan uzgarishlar ish tugaganidan keyin 30-40 dakika utgach tiklanadi va organizmning ish
kobiliyati ishdan oldingi xolatiga kaytadi.
SHunday kilib maksimal kuvvatli energiyani birikmalarining juda tezparchalanishi va parchalanish maxsulotlarini muskullarda ituplanishi kupmikdordagi kislorod karzining yuzaga kelishi shu bilan bir katorda kon aylanishi nafasning unchalik kuchaymasligi va kon tarkibini ortikcha uzgarmasligi bilan xarakatlanadi.
Submaksimal kuvvatli ish.Bunday ish maksimal kuvvatli ishganikbatan bir oz past tezli k bilan bajariladi.Sportchi submaksimal kuvvatli ishni 20-30 soniyadan 3-5dakikagacha bajarishi mumkin.submaksimal kuvvatli ishlarga 400,800 va1500 m.ga yugurish 100,200,400 m.gasuzish,1000,2000,30000 m.ga velesoped poygasi,500,1000 m.ga eshkak eshish 500,1000,3000 m.ga konkida uchish kabi mashklar kiradi.
Bunday mashklarni bajarishda 25 l.gacha kislorod talab kilinadi.De-mak submaksimal kuvvatli siklik dinamik ish xam tulik aerob (kislorodli) shariotda bajarilmay organizmning anaerob imkoniyatlariga boglik buladi,lekin bu uzgarishlar ishning oxirgi dakikalarida rivojlanadi,gemoglobin mikdori kupayadi; miogen leykotsitozning bir neytrofil fazasi kuzatiladi.Kon plazmasida xam uzgarishlar yuz beradi, unda sub kislotasi 250/300 mg % gacha ortadi.Kon reaksiyasi kislotali tomonga suriladi va organizmning ichki muxit uzgaradi.
Kon aylanish organlari ishida xam etarli darajada uzgarishlar kuzatiladi.Ish boshlanishi bilan yurak ishi tezlanib, uning kiskarishlar dakikasiga 180-200 ga etadi.Konning sistolik xajmi ishning oxiriga borib yukori malakali sportchilarda 35/40 l gacha etadi.Sistolik konbosimi kutarilib,180-200 mm s.u.ga tenglashadi.
Nafas organlari funksiyasi xam kuchayib upka ventelyasiyasi (nafasning dakikalik xajmi) 180-200 l ga boradi,kislorod uzlashtirilishi dakikasiga 5-6 l ni tashkil etadi.Submaksimal ishlarni bajarishda organizmning kislorodga bulgan sumar talabi (ishning boshlanishidan oxirigacha va tiklanish davrida sarflanadigan kislorod mikdori) maksimal kuvvat bilan bajariladigan ishdagiga nisbatan ancha kup buladi.Bunday ishda xosilbuladigan kislorod karzi ishni bajarish uchun talab kilishadigan kislorodni 75-85 % ni tashkil etadi yoki 5 dakika davomida 15-20 l kislorod karzi yuzaga keladi.
Submaksimal kuvvatli siklik dinamik ishlarda ajratuvchi organlar (buyraklar,tor bezlari) ning funksiyasi kuchli uzgarmaydi.
Ishning bajarilish muddati uncha uzok bulmagani sababli ter ajralish tulik rivojlanmaydi.Konga tushgan moddalarning bir kismi siydik orkali ajratiladigan bu siydik reaksiyasini kislorod tomonga surilishiga olib keladi.Sub maksimal kuvvatli ishlarni bajarishda organizmda issik xosil bulishi kuchayadi,bu tana xaroratini kutarilib ketishiga olib keladi.CHunki xosil bulgan issiklikning ortikchasini terlash orkali yukotish etarli darajada bulmaydi.
Bunday ishlarni bajarishda markaziy asab sistemasiga juda yukori talab kuyiladi.Xarakatning ishtirok etishida etadigan muskullarning asab markazlaridan boradigan impulslarning yukori tezlikda bulishi asab ja-rayonlarining yukori xarakatchanligi,organizmning ichki muxitdagi uzgarishlari (reaksiyaning kislotali tomoniga surilish) asab markazlarining funksional xolatini pasayishi va tormozlanishiga va charchashiga olib keladi.
SHunday kilib submaksimal kuvvatli ishning oxirida kon aylanish va
nafas funksiyalarini juda yukori darajada ortishi kup mikdorda kislorod karzining tuplanishi kon reaksiyasi va suv,tuz muvozanatining sezirarli darajada uzgarishi bilan ifodalanadi.submaksimal kuvvatli siklik dinamik ishlarni bajarishdan keyin organizmda ish kobiliyatining tiklanishi1,5-2 soat maboynida davom etadi.
Kata kuvvatli ish.Bunday uzok ishlarni bosib utish masalan,3000,5000,10000 m gacha bulgan masofalarga yugurish,800 va 1500 m ga suzish.10000,20000 m ga velosiped poygasi6 1500,2000 m ga eshkak eshish,10000 mga konkida uchish, 5000,10000 m ga changida uchish kiradi.
Katta kuvvat bilan bajariladigan siklik dinamik ishlar 5 dakikadan 40 dakikagacha davom etadi.Bunday tezlik bilan ish bajarishda organizmning 1 dakikadagi kislorodga bulgan talabi 6,5-8 l atrofida buladi.
Atmosfera xavosida kislorod deyarli 21 % ni tashkil etishiga karamay kishi organizmi (yukori malakali sportchilar) eng kup deganda dakikasiga
6,5 l gacha kislorod uzlashtirishi mumkin.
Kafedra xodimlaridan I.G.Azimov,SH.Sobitovlar tomonidan Uzbekiston Davlat Jismoniy tarbiya Institutining talabalari Respublika terma komandasi a’zolaridan sportning eshkak,suzish,velisoped poygasi,yugurish turi vakillarining kislorod uzlashtirishi tekshirilganda yukori malakali sportchilarning kupchiligida maksimal kislorod uzlashtirish (MKU) 4-5 latrofidagi aniklandi.Jismonan chinikmagan odamlarda shuningdek kariyalarda MKU 2-3 l atrofida buladi.
YUkorida keltirilgan dalillarga kura kuvvat bilan bajariladigan siklik dinamik ishda 1 dakikada talab kilinadigan kislorod mikdori sportchining maksimal kuvvatli siklik dinamik MKU dan bir oz yukoriligini kursatadi.
Bunday ishni bajarishdan tukimalarga kislorod etkazib beruvchi nafas,kon aylanish sistemalari eng yukori kuchlanish bilan ishlaydi.
Upka ventelyasiyasi 100-150 l gacha ortadi.Bu nafasning tezlanishi vachukurlanishining xisobiga buladi. Kon aylanish organlarining funksiyasi xam eng yukori kutariladi,yurak kiskarishi dakikasiga 180-200 martagacha,konning bir dakikalik xajmi 30-40 l gacha kutariladi.Kislorod uzlashtirilishi MKU ning 80 % tenglashadi.SHunga karamay ishni bajarish uchun zarur bu galki kislorod mikdori tulik etkazib berilmaydi.Natijada kislorod karzi yuzaga keladi.Lekin uningmikdori ish oxirida 12 l atrofida buladi.
Katta kuvvatli siklik dinamik ish bajarilishida organizmning energiyaga bulgan talabini 70-80 % aerob (kislorod) reaksiyalar xisobiga buladi,sogan kismi anaerob (kislorodsiz) reaksiyalar orkali kondiriladi.Bunday sharoitda ishlarni bajarishda sarflanadigan energiya mikdori ishning muddati, tezligi organizmning jismoniy chinikkanligi ob-xavo sharoitlari va boshka omillariga boglik xolda bulib, umumiy energiya sarfi 250 kkl,dan 750 kkal gacha boradi.
Katta kuvvatli siklik dinamik ish muddati ancha uzok ishning shiddati yukori bulgani sababli, ter bezlarining ishi yaxshi rivojlanadi, kuchli ter ajraladi.
Bu jarayon organizmdan anchagina mikdorda suv va tuzlar yukolishiga(ayniksa,yukori xaroratli sharoitlarda) olib keladi. 20 dakikadan ortik davom etadigan bunday ishlarda kon reaksiyasi kislotali tomonga suriladi, organizmda korbon suvlar zaxirasi (glikogen) kamayadi,konda madda almashuvning chala oksidlangan maxsulotlari mikdori ortadi.Masalan: sut kislotasi 200 mg % gacha kupayadi, bunday uzgarishlar ayniksa ,asab xujayralari ishining susayishiga sabab buladi.Muskullarga borayotgan impulslar ritmi pasayadi,bu uz navbatida xarakat tezligining pasayishiga ,charchashga olib keladi.
SHunday kilib,kayta kuvvatli ish,birinchi dakikalarda nafas olish va kon aylanishining kuchi ortishi,xamda ishning butun davomida bu sistema faoliyatining maksimal darajada saklanishi,kup mikdorda kislorod karzining tuplanishi va eng yukori mikdorda kislorod uzgartirilishi kon,siydik tarkibining kuchli uzgarishi bilan xarakterlanadi.Bunday ishlardan keiyn tiklanish vakti bir necha soatlarga chuziladi.
Urtacha kuvvatli ish. Bunday ishlarda xarakat tezligi xamma vakt xam bir xil urtacha bulmay, balki ishning bajarilishi davomida ba’zan tezligi ortishi yoki kamayishi mumkin.SHuning uchun urtacha tezlik shartli buladi.Urtacha tezlikdagi ishlarga 30-40 dakikadan ortik vakt ichida bajariladiigan xaddan tashkari uzok masofalarni utish,masalan: 20 km 30 km ga marafoncha yugurish (42 km195 m) 15,30 km dan 50-70 km gacha bulgan masofalarni changida yugurish utish 50-100 va 200 km masofalarga velosiped poygasi 10,20,30,50 km gacha sportcha yurish ishlari kiradi.
Bunday ishlar aerob sharoitda bajarilib,organizmning bir dakikada kislorodga bulgan talabi 2-3 litr atrofida buladi.Buning uchun bunday ishlarni bajarishda kislorod karzi kam mikdorda (4 l gacha) ulchanishi mumkin.Bunga sabab sportchi marraga yakinlashganda xarakat tezligini bir muncha oshiradi.
Urtacha tezlikdagi ishlarni bajarishda organizmning kislorodga bulgan extiyoji kup bulmagani sababli organizmning kislorod tashuvchi sistemalari nafas olish kon aylanish organlarining funksiyasi juda yukori darajaga kutarilmaydi.Masalan: upka ventilyasiyasi 50-100 l gacha,yurakning dakikadagi urishi 160-180 gacha konning bir dakika xajmi 20-25 l gacha boradi.Sistolik kon bosimi 160-180 mm s.u. ga,distolik bosimi 60,7 mm s.u. ga teng buladi.
Atsiklik xarakatlarning fiziologik tasnifi
Atsiklik xarakatlar siklga ega emasligi bilan xarakterlanadi.Lekin xarakatning boshlanishi va tugashi anik ifodalangan buladi.Atsiklik xarakat lar kuch va tezlik-

ni maksimal safarbar etilishi bilan boglikdir.Atsiklik xarakatlarni bir marta bajariladigan va bir nechtasi (kombinatsiya)bajariladigan turlarga ajratish mumkin.Bir marta bajariladiga atsiklik xarakatlariga yadro uloktirish, lappak, tukmok irgitish, koptok,granatalarni uloktirish, turgan joyidan balandlikka sakrash, ogirlik kutarish kabi mashklar kiradi.

Bir marta bajariladigan atsiklik xarakatlar uchun mashkni tuxtovsiz bajarilishi va yaxlitli eng xarakterli belgilardandir.Bunday xolatlarda nisbatan oddiu bulgan, xarakat malakasi fazalari kat’iy izchillikda bulgan, yaxlit xarakat shaklida bajariladi.
Sportning gimnastika turida xam, bir kaytalik xam kombinatsiyali xarakat faoliyatlari keng kullaniladi.Kombinatsiyali xarakatlarda xar biri aloxida bulgan xar xil shaklli xarakatlar zanjirini kurish mumkin.xarakatlar kombinatsiyasining aloxida bulimlari kiska tanafuslar bilan ajralgan bulishi mumkin.Ba’zida esa xarakatning bir bugini boshkasi bilan keyin bajariladigan buginli bilan kushilib ketadi.Kayta bajariladiganbarcha atsiklik xarakatlar siklik xarakatlar bilan kuzatiladi.Siklik xarakat atsiklik xarakatdan oldin bajariladi.Masalan: langlar bilan sakrashda atsiklik xarakat (sakrash) oldini yugurish (siklik xarakat) bajariladi.
Sportning atsiklik turlari asosan ayrim xarakat sifatlari kuch,tez-lik,chakkonlik turlari egiluvchanlik va boshkalarni takomillashtira-di.Atsiklik xarakatlarning bajarilishini kiska muddatli bulishi va ularning biridan ikkinchisiga utishdan pauzalar, tanafuslar organizmning energiya komponentini takomillashishiga imkon bermaydi.
Atsiklik dinamik ishlarga sportning juda kup turlarida bajariladigan jismoniy mashklar kiradi.Masalan: shtanga bilan shugullanish, tukmok va yadro uloktirish, gimnastika darbozlik, figurali uchish, suvga sarkash va x.k.Bu sport turlaridagi jismoniy mashklarda bajariladigan xarakatlarning sikklari turli shaklda buladi.Ana shu xususiyat, ya’ni xarakat shakllarining bir xilda bulmasligi atsiklik dinamik ish uchun xarkterli bulib uni siklik dinamik ishdan farklantiradi.Atsiklik dinamik ishlarning ikkkinchi xususiyati ularning uzgaruvchan tezlikda bajarilishi ya’ni ish davomida xarakat tezligi ancha yukori tezlikdagi juda past tezlikka tushishi yoki aksincha bulib turishi kuzatiladi.
Atsiklik dinamik ishlarning kupchiligi yoki musobaka utkaziladigan sharoitga, rakiblarning yoki sportchilarning uz sheriklarini xatti xarakatlarini ya’ni yuzaga keladigan vaziyatga boglik buladi.
Ana shuning uchun bunday ishlarga yaxlit xarakatning dinamik streotipi (xarakatga tegishli reflekslarning ma’lum tartibi) ishlanmay, balki ishning ma’lum kismlarida dinamik streotip yuzaga kelgai.Bu atsiklik xarakatlarning yana bir xususiyatidir,Masalan: sport uyinlarida futbolda tupni uzatish ximoya yoki tupni darvoza yunaltirish kabi jarayonlar uchun dinamik streotip ishlanadi.Atsiklik dinamik ishlar yukorida kursatilgan xususiyatlarga ega bulishi bilan bunday ishlarni bajarishdan organizmda yuzaga keladigan fiziologik uzgarishlar, organ va sistemalar, funksiyalarning uzgarishi ularni ishini boshkaruvchi mexanizmlar funksiyasi uziga xos buladi.
YUkorida biz atsiklik dinamik ishlarga sportning juda kup turlaridlagi jismoniy mashklar kirishini kursatgan edik.Ularning xar biri bajarilayotgan fiziologik sistemalar funksiyasining turlicha uzgarishini xsi etish mumkin.SHundagina sport mashgulotini tugri tashki etish imkoniyati tugiladi.
Atsiklik dinamik ishlar juda kup kismi tezlik va kuch bilan bajariladigan mashklardan iborat.Bir kismi esa shaxsan kuch bilan bajariladigan yana bir kismi
esa nishonga olish bilan boglik ishlardirTezlik va kuch bilan bajariladigan mashklar siklik va atsiklik dinamik ishlardan iborat buladi.Masalan: balandlikka va uzunlikka yugurish xarakatlari siklik xarakterli dinamik ish bulsa, sakrash, uloktirish kabi xarakatlar atsiklik dinamik ishdan iboratdir.
Bunday ishlarni bajarishda xarakat apparatini labilligiga (reaksiyalar utish tezligiga) yukori talab kuyiladi.YA’ni labillik kanchalik yukori bulsa, xarakatning bajarilish tezligi shuncha yukori buladi.Bunda kurish sensor sistemasi faoliyati juda yukori kuchlanishda buladi.Sportchi kiska vakt ichida yuzaga kelagn vaziyatni baxolash xamda unga mos xolda reaksiyani amalga oshirish zarur buladi.
Bu xarakatning maksadga muvofik bajarilishida muxim rol uynaydi,chunki olingan ma’lumotlar asosida xarakat aniklashtiriladi.Organizmning fazodagi xolati xakida vestibulyar analizator tushuncha beradi.SHunday kilib, tezlik va kuch bilan bajariladigan mashklar sensor sistema ishining, xarakat uygunligining taksimlanishiga olib keladi.Tezlik va kuch bilan bajariladigan atsiklik dinamik ishlar sakrash va uloktirish sportchining kon tarkibidagi deyarli uzgarish bulmaydi.YUrak tomir funksiyasi xam juda yukori darajada ri vojlanmaydi.Atsiklik dinamik ishlarni bajarish muntazam shugullanish organizmning anaerob va aerob imkoniyatlarini rivojlantiradi.
Bu mashklarning ba’zi turlarida kiska muddatli bulgani sababli, umumiy energiya sarfi sikdik dinamik ishlardagiga nisbatan kam buladi..
Tezlik kuch bilan bajariladigan mashklar. Jismoniy mashklarning bu turiga balandlikka va uzoklikka sakrash lappak, nayza uloktirish kiradi.Bu mashklardagi xarakatlar strukturasi tugri chizikli va aylanma yunalishda xarakatlanishining maksimald tezligiga erishishni yuzaga keltiradi.
Tezlik- kuch bilan bajariladigan mashklarni bajarishda organizmdayuzaga keladigan fiziologik siljishlar bajariladigan xarakatlarning yukori darajadagi solishtirma kuvvatiga boglik bulib,vegetativ funksiyalarining uzgarishi mashkning takrorlanish soniga boglik buladi.YUkori kuvvatli mashklar asosan anoerob yul bilan energiya ajralishi xisobiga bajariladi.Tezlik kuch bilan bajariladigan mashklar nafasning ushlanishi va kuchlanish reaksiyalari bilan boglik buladi.
Tezlik kuch bilan bajariladigan mashklar xarakat malakasini juda murakkab tarzda yuzaga kelishi bilan ifodalanadi.Bundaykuchlanishning berilgan vakti ichida sezilarli darajada jamlanishi vujudga keladi.
Bunday mashklarda organizmda yuzaga keladigan fiziologik siljishlar kuyidagi omillarga boglik buladi.
1.Anaerob yul orkali energiya bilan ta’minlanadigan xarakatlarning yukori kuvvatili bulishiga.
2.Tezlik kuch bilan bajariladigan xarakatlarning kuchlanish va nafasning ushlanishi bilan boglikligiga.Bunday xolat ingard fenomeniga xos vegetativ uzgarishlarni yuzaga keltiradi.
SHunday kilib,tezlik- kuch bilan bajariladigshan mashklarda muskulni kiskarish darajasi tezlik bilan murakkab uzaro munosabatda buladi.
Tezkorlik xarakati maksimal kiska vakt ichida bajarish kobiliya-ti.Tezkorlikning fiziologik asosi asab muskul apparatining labilligi/A.N.Krestovnikov/,asosiy asab jarayonlarining xarakatchanligi /V.S.Far-
fel,N.V.Zimkin/, muskul tukimalarining morfologik xususiyatlari,uning kompozitsiyasi, ya’ni tez va sekin kuzgatuvchi muskul tolalarining nisbati bilan belgilanadi.
Tezkorlik murakkab jismoniy sifat bulib, juda kup omillarga boglik, ularga kuyidagilar kiradi.
1.Oddiy va murakkab xarakatlarning reaksiya vakti.
2.Maksimal tezlikda yakka kiskarish vakti.
3.Elementlar xarakatlar yoki tulik koordinatsiyali xarakatlarnin maksimal tezligi.
4.Xarakatning boshlanishi.
5.Xarakatning vakt ichida anik bulishi.
Ba’zi omillar xarakatning berilgan vakt ichida keskinligi va anik-ligini,xarakatning boshlanish tezligini xam kursatadilar /M.A.Godik/.
SHaxsan kuch bilan bajariladigan mashklar. Sport mashklarining bu turiga ogir atletikaa,tukmok va yadro uloktirish kiradi.Sportning bu turlari bilan shugullanish kutariladigan shtanga ogirligiga yoki uloktiriladigan snaryadning tortishiga mos keladigan muskul kuchlanishini rivojlantirish bilan bir katorda juda murakkab uygunlik malakalarini yuzaga keltiradi.
Mashkda bajariladigan xar kanday jismoniy ish uning kanday kuch va kanday tezlik bilan bajarilishi orkali ifodalanadi.Muskul ishi bajarilishida namoyon bulgan kuch xamda xarakat tezligiga xarakat sifatini tashkil etadi.
Xarakat malakasining takomillashishi xarakat sifatlari bulgan kuch va tezlikning rivojlanishi bilan birga utadi.Xarakat malakasi va xarakat sifatlaroi chambarchas boglik buladi,ularning biri ikkinchisisiz yuzaga kelmaydi.
Xarakat sifatlariga kuch va tezlikdan tashkari epchillik va chidamlilik fazilatlari kiradi.
Murakkab uygunlashgan mashklar. Bunday mashklar bir-biri bilan boglik,atsiklik xarakataktlari yigindisidan yoki biriga ikkinchisi ulanmaydigan aloxida-aloxida jismoniy mashklar kompleksidan iborat.Ularga sport gimnastikasi,badiy, gimnastika, akrobatika, konkida figurali uchish sinxron suzish suvga sakrash kabi
mashklar kiradi.Jismoniy mashklarning bu turlarida gavdaning fazodagixolatini va vaktini chamalash xamda boshkarish malakalari bilan boglik
bulgan murakkab uygunlikdagi xilma-xil xarakatlar xarakterlidir.SHu bi-lan birga, bu mashklar kuch va tezkorlikni yukori darajada rivojlanishini talab kiladi.Bu mashklar bilan shugullanish xarakat sifatlari, ayniksa chakkonlik va egiluvchanlikni takomillashtiradi, organizmning statik turgunligini funksional imkoniyatlarini kengaytiradi.
Vaziyatga boglik(standart bulmagan) mashklar. Jismoniy mashklarning bu turlari bir xil maksadni kuzlaydigan rakiblar faoliyatidan iborat.Ma’lum xarakat malakalariga ega bulgan sportchi uz rakibi xamda uz sheriklari faoliyatini xisobga olgan xolda imkoniyatlarini safarbar kiladi.
Vaziyatga boglki jismoniy mashklar uz shakli buyicha standart bulmagan xarakatlardan tashkil topadi.Bunda sportchi siklik,atsiklik xarakterli murakkab uygunlikdagi dinamik ish bajaradi.
Bajariladigan ishning xarakteri butun ish davomida yuzaga keladigan vaziyat bilan boglik buladi. YAkka-yakka olishuvlar va sport uyinlarida yuzaga kelgan vaziftdagi informatsiyalarni kabul va uni kayta ishlash bilan kanday xarakat kilish kerakligini tugri xal kilish asosiy rol uynaydi.Bunday xolatda asab muskul sistemasida tezlikda funksional kurilish,yangi boglanishlar yuzaga kelishi zarur,maksadga erishishning muvaffakiyati ularga boglik buladi.
YAkka-yakka olishuvda sportchi fakat zarba berish emas, balki uz ximoyasini xam ta’minlaydigan xarakat malakalarining katta tuplamiga ega bulish kerak.Sport imkoniyatlarini uz vaktida va sifatli safarbar etish,xarakatlarni oldindan anik chamalashga boglik. Sport uyinlarida bir-biriga karshi kurashadigan komandalarning barcha a’zolari ishtirok etadi, bu xol uyin faoliyati strukturasini

uzgartiradi va murakkablashtiradi.YAkka-yakka olishuvlarga nisbatan, sportning

uyinlarida xarakat aktivligi strukturasiga nisbatan katta bulmagan foydali bushlik fazo sezilarli ta’sir etadi. Sportning bunday turlari bilan shugullanadigan sportchilarning xarakatlari eng avvalo vaziyat uzgarishiga va sport kurashining borishiga javob berishiga asoslangan buladi.
Statik kuchlanishlar ozmi-kupmi vakt ichida muskullarni taranglagan xolatida ushlashdan iborat bulib, unga ogirliklarni, gavdasini yoki kul teri oyoklarini ma’lum xolatda ushlab turish va boshkalar kiradi.
Statik kuchlanishlarda muskullar izotermik rejimda ishlaydi, ya’ni ularning uzunligi uzgarmasdan tarangligi ortadi.Muskullarning kilogrammlarda ifodalangan tarangligi statik kuchlanish ulchovi buladi.Muskulning maksimal taranglanishi muskul kuchini ifodalaydi.
Statik kuchlanishlar uchun sarflanadigan energiya xarakatni bajarishi uchun ketadigan energiyadan kam bulishi aniklangan.
YUkorida kursatilgandek, statik kuchlanishlardagi energiya sarfining kuchlanish darajasiga boglik bulishi kislorod uzlashtirishida xam kurinadi,yani statik kuchlanish darajasi kanchalik bulsa, kislorodga talab shuncha ortik buladi.Boshka kishilarning fikriga kura statik kuchlanishlar muskullarning kon bilan ta’minlanishini kamaytiradi, shu bilan birga dinamik ishdagiga uxshash kon aylanishini sezirarli darajada kuchaytirmaydi.
Statik kuchlanishlardagi charchash asosan muskullarning doimiy taranglashishini ta’minlaydigan xarakatlantiruvchi asab markazlarining tinimsiz faoliyati ta’sirida asab xujayralarining charchashi bilan boglik buladi.
Induksiya konuniga kura statik kuchlanish vaktida sprotchining bosh miyasidagi xarakatni boshkarayotgan asab markazi kuchli kuzgalgan buladi.Bu kuzlangan tukta atrofida tormozlanish, ya’ni manfiy induksiya yuzaga keladi, statik kuchlanish tuxtashi bilan asab jarayonlari (kuzgalish va tormozlanish) ning urni almashadi.