Sport va harakatli

NAZORAT SAVOLLARI. 
1. Harakatli o'yinlarni tashkillashda va o'tkazishda o'qituvchiga qo'yilgan 
talablar nimalardan iborat? 
2. O'yinni o'tkazish uchun kerakli shart-sharoitlar qanday bo'lishi kerak? 
3. O'yinlarni tashkillash va o'tkazishga qo'yilgan pedagogik talablar 
mazmuni nimalardan iborat? 
4. O'yin o'tkazishda yordamchilar tayinlash va ularni vazifalari 
nimalardan iborat? 
5. O'yinga rahbarlik qilishda o'qituvchini (tashkilotchini) vazifalari 
nimalardan iborat? 
6. O'yin jarayonida intizomlikni tashkil qilishning asosiy omillari 
nimalardan iborat? 
7. O'yin o'tkazishda harakatli o'yinlarning vazifalari nimalardan iborat? 
8. O'yin natijalarini yakunlashda o'qituvchini (o'yin tashkilotchisining) 
vazifalari nimalardan iborat? 
9.Harakatli o'yinlarni tashkillash va o'tkazishning o'ziga xos 
xususiyatlari nimalardan iborat? 
10. Harakatli o'yinlarni tashkillash va o'tkazishga qo'yilgan yangi 
pedagogik texnologiyalar mazmuni qanday bo'lishi kerak?
 
 
 
 
 

---

32 
III-MAVZU. BASKETBOL O`YININING KELIB ChIQIShI, 
QOIDALARI VA RIVOJLANIShI TARIXI 
3.1 O‘yinning paydo bo`lishi va rivojlanish tarixi. 
1.Basketbolga o`xshab ketadigan o`yin to`g`risidagi dastlabki 
ma’lumotlar eramizdan avvalgi VII asrga oiddir. Meksikadagi INKlar 
qabilasiga mansub bo`lgan hududlar «POK-to-POK» deb atalgan o`yinni 
qiziqib o`ynashgan. Ushbu o`yinning butun mohiyati o`yinchilarning 
to`pni halqa ichiga tushirishdan iborat bo`lgan. To`p o`rnida kauchukdan 
tayyorlangan shardan foydalanishib, uni yerga nisbatan perpendikulyar 
baland joyda osilgan halqaga tashlashgan.Oradan ancha vaqtlar o`tib, 
eramizning XVI asriga kelganda, meksikalik «basketbolchilar» bu 
o`yinni takomillashtirdilar. O`yin ijodkorlari zilday kauchuk sharni 
devorga osilgan tosh halqa orqali o`tkazishga harakat qilishgan. 
1603 yilda BRYUIS tomonidan ishlangan gravyurada basketbolga 
o`xshagan o`yin aks yettirilgan: VETning «Sport yensiklopediyasi» 
(1818-y) degan kitobida esa Floridada odamlar qiziqib o`ynaydigan 
o`yin bayon etilgan: kimki savatga ko`proq to`p tushirsa, o`sha g’olib 
bo‘lgan hisoblanadi. Savat esa baland joyga osib qo`yilgan. Ancha 
keyinroq basketbolning hozirgi zamon ko`rinishini eslatadigan to`p 
bilan o`ynaydigan o`yin turi paydo bo`lgan. Spartada shunga o`xshagan 
«spiskirus», qadimgi Rimda «Xerpastum», Italiyada «Halqaga tushirish» 
deb ataluvchi o`yinlar bunga misol bo`la oladi. Hozirgi zamon basketbol 
o`yini 1891-yilning dekabr oyida AQShning Massachusets shtatidagi 
Springfild trenirovka maktabining (keyinchalik maktab kollejga 
aylantirilgan) jismoniy tarbiya o`qituvchisi Jeyms Neysmit tamonidan 
kashf etilgan. U o`yinni shunday ta’riflab bergan: «Basketbolni o`ynash 
oson, lekin yaxshi o`ynash qiyin». Yangi o`yin o`zining serharakatligi 
bilan o`yinchilarda shunchalik qiziqish uyg`otadi, deb Neysmit xayoliga 
ham 
keltirmas 
edi. 
Hozirgi 
kunlarda 
esa 
basketbol 
bilan 
shug`ullanadiganlar soni millionlarcha. Neysmit tomonidan yaratilgan 
o`yinning dastlabki varianti beshta asosiy shartdan, 13 ta asosiy 
qoidadan iborat edi. O`sha o`yinning dastlabki qoidalari 1892-yil 15-
yanvarda matbuotda bosilib chiqdi. Neysmit yangi o`yin uchun futbol 
to`pini tanladi, chunki bu to`pni qo`l bilan ilib olish oson bo`lib, uni 
yashirish qiyin hamda yerga urilgan vaqtda yuqoriga otilishi unga 
ma’qul tushgan. Neysmit gimnastika zalidagi tomoshaxonaga savat 
osgan. Tomoshaxonaning balandligi 3 metr 5 sm bo`lgan va hozirgi 
paytgacha saqlanib kelmoqda. Birinchi rasmiy musobaqa qoidalari 

---

33 
1894-yilda AQShda e’lon qilingan edi. 1895-yildan boshlab AQShda 
basketbol bo`yicha rasmiy musobaqalar o`tkazila boshlandi. 1896-yildan 
boshlab to`pni yerga urib yurishga ruxsat berildi. 
Basketbol avvaliga Amerikadan Sharq mamlakatlari-Yaponiya, 
Xitoy, Filippinga, undan so`ng Yevropa mamlakatlari-Chexoslovakiya, 
Litva, Estoniya, Latviya, Italiya, Fransiyaga va nihoyat, Janubiy 
Amerikaning ayrim mamlakatlariga tarqaldi. 
Basketbol o`yinining tarixida buyuk voqea bo`lib 1932-yilning 18-
iyun kuni hisoblanadi,shu kuni Xalqaro basketbol Federasiyasi (XBF-
FIBA) tashkil topadi. Sakkiz milliy federasiyalarning vakillari-
Argentina, Gretsiya, Italiya, Latviya, Portugaliya, Ruminiya, Shvetsariya 
va Chexoslovakiya birinchi xalqaro anjumanda qatnashib, bir ovozdan 
xalqaro basketbol federatsiyasini tashkil qilinishini va muqobillashgan 
qoidalarining qabul qilinishini qo`llab-quvvatlashadi. FIBAning ustavi 
1932-yilda Rim shahrida qabul qilingan edi. Unga har yilda bir marta 
o`tkaziladigan Federatsiya kongreslarida tegishli o`zgartirishlar kiritib 
turiladi. FIBAning bosh organi – kongress bo`lib, u har 4 yilda bir marta 
chaqiriladi. Kongresslar o`rtasidagi davrda kongress vakolatlariga ega 
bo`lgan markaziy byuro uning rahbar organi hisoblanadi. U ikki yilda 
bir marta o`z majlislariga-sessiyasiga to`planib turadi. Markaziy byuro 
sessiyalari o`rtasida uning vazifasini 7 kishidan iborat ijroiya 
komissiyasi bajarib turadi. Ma’lumki, olimpiada o`yinlari kabisa 
yillarida o`tkaziladi. Bu yillar orasida FIBA rahnamoligi ostida 4 yil 
maboynida – jahon chempionatlari (juft yillarda) hamda qit’alar 
birinchiliklari (toq yillarda) o`tkazib turiladi.
FIBAning rahnamoligida o`tkazilgan birinchi yirik musobaqa-bu 
birinchi Yevropa chempionati hisoblanadi. 
1935-yilda Jenevada erkaklar jamoalari o`rtasida birinchi Yevropa 
chempionati bo`lib o`tdi. Bunda Boltiqbo`yi mamlakatlarining jamoalari 
ustun keladilar. Yevropa chempioni unvoniga Latviya terma jamoasi 
birinchi bo`lib sazovor bo`ldi. 1936-yilda basketbol birinchi marta 
olimpiada o`yinlari dasturiga kiritildi. Berlinda bo`lib o`tgan XI 
Olimpiada o`yinlarining basketbol turnirida 21 mamlakatning erkaklar 
jamoalari qatnashdi. 
Ayollar o`rtasida birinchi Yevropa chempionati 1938-yilda Rimda 
bo`lib o`tdi. Bunda Italiya milliy jamoasi g`alaba qozondi. 
1950-yilda Argentinada birinchi dunyo chempionati bo`lib o`tdi. 
Bunda mezbonlar birinchi o`rinni egallashdi. Ayollar jamoalari uchun 
birinchi dunyo chempionati 1953-yilda Chilida o`tkazildi va AQSh 

---