Sport va harakatli
Yüklə 1,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
119 IX-MAVZU. FUTBOL O`YININING KELIB CHIQISHI, QOIDALARI VA RIVOJLANISH TARIXI 9.1 FUTBOL O`YININING KELIB ChIQIShI VA RIVOJLANISh TARIXI Qadimgi yunonlar to‘p o`yinini shunchalik qadrlaganlarki, uni hatto gimnastlar maxsus maktablarning jismoniy mashqlar dasturiga kiritganlar. Ozgina bo`lsa ham futbolga o‘xshash to‘p o`yini 180 yilda tilga olinadi. Polluksning yunoncha lug’atida o‘ynovchilar ikki komandaga bo`linganligi yozilgan. Har qaysi komanda to‘pni raqib komanda o`yin maydoni orqasiga o`tkazishga harakat qilardi. Xarakter jihatidan bu o`yin ko‘proq hozirgi regbi o`yiniga o‘xshab ketadi. Lekin u o`yinda qo`l bilan o`ynash ta'qiqlangan edi. Qadimgi to‘p o`yinlarining qaysi biridan hozirgi futbol o`yini kelib chiqqanini aniqlashning iloji yo`q. Biroq, jismoniy tarbiya va sportning tarixi mo`taxassislarining aksariyati, ko‘proq futbol, «garpastum» degan qadimgi Rim o`yinidan kelib chiqqan bo`lib, Britaniya, Galliya va G’arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlariga bu o`yinni Rim legionlari olib kelganlar, deb taxmin qiladilar. Inglizlar oyoq to‘pini Britaniya orollarida IX asrdayoq ma'lum bo`lgan deb da'vo qiladilar. Garbiy Yevropa davlatlarida bu singari o`yinlar shu asr o`rtalarida mustaqil tarzda ham, ayrim elementlarni bir- biridan o`rganish yo`li bilan ham rivojlana borgan deb taxmin qilsa bo‘ladi. 1313 yili ingliz podshosi Eduard II shahar ichkarisida futbol o`yini o`ynashni taqiqlaydi. Podshoning ana shu farmoyishi ingliz futbol ittifoqining arxivida saqlanib qolgan. «Katta to‘p quvgandagi ur-yiqit shaharlarda katta to‘polon chiqarayotgani va yomon ta'sir ko`rsatayotgani uchun,-deyiladi farmoyishda,-itoat etmaganlar qamoqqa tashlanishini ta'kidlab, bu o`yin endilikda shaharlarda o`ynalishini podsholik nomidan taqiq etaman». Bunday taqiqlashlarning sababi o`yin paytidagi tartibsizliklardagina emas, balki shaharliklarning kamon otishdan va hatto hunarmandchilikdan, ishdan chalg'itishida ham edi. Shu boisdan 1349 yilda ingliz podshosi Eduard III ham Londonda futbol o`yini o`ynashni man qiluvchi farmoyish chiqardi. Frantsuz podshosi Karl V esa undan ham o‘tib tushdi-1369 yili xalq o`yinlarining hammasini man etdi. Italiyada futbol birinchi bor 1400 yilda tilga olinadi. Angliya bilan Frantsiyada oyoq to‘pi o`yini halqning ko‘ngilochar mashg`uloti bo`lsa, 120 Italiyada ko‘proq kibor doiralarning o`yini bo`lib qoladi. XIX asrga, xususan shu asr o`rtalariga kelib, sport metodi jismoniy tarbiyaning eng maqbul metodi deb topilib, sport hamda sport o`yinlari jismoniy rivojlanishining samarali vositasi bo`lib qolgandan keyin futbol tarixida yangi bosqich boshlandi. Oyoqda to‘p o`ynash birinchi galda ingliz kollejlari hamda universitetlarida yoyildi. XIX asrning ikkinchi yarmidan futbol o`yinida ochiq-oydin ikki yo`nalish tarkib topadi. Ulardan birini London hamda Kembrij kollejlari qo`llab-quvvatlar edi. Bular 1863 yilda futbol assotsiatsiyasi tuzadilar va yumalok to‘pni faqat oyoqda o`ynashni rasm qiladilar. Regbi shahridagi universitet ikkinchi yo`nalish tarafdori bo`lib, u yerda tuxumsimon, cho`zinchoq gardish shaklidagi to‘pni ham qo`lda, ham oyoqda o`ynashga qaror beriladi. Birinchi bor yagona o`yin qoidalari joriy qilishga ourinib ko‘rish Kembrij futbol klubiga tegishlidir. 1848 yili bu qoidalarni nashr qilishga karor qilinadi. Afsuski, ular nashrdan chiqmay yo`qolib ketadi. Shunga qaramay, bu qoidalar ko‘p ingliz kollejlarida «Kembrij qoidalari» tarzida ma'lum. Bizgacha yetib kelgan dastlabki qoidalar esa 1863 yil 8 dekabrda e'lon qilingan. qo`yida usha qoidalar teksti: «Futbol; tarixi uyushtirish, texnika, trenirovka va taktikasi» (Moskva1927 y) kitobida e'lon qanday berilgan bo`lsa, xuddi o`shanday keltiriladi: 1.Maydonning bo‘yi 200 yard (183 m) dan, eni 100 yard (91,5 m) dan oshmaydi. Maydonning burchaklarida bayroqchalar o`rnatiladi. Ustiga to‘sin yotqizilmagan darvoza 8 yard (7,32 m) oralikda urnatiladi va ikkita ustundan iborat. 2.Kim qay tomonda o`ynash qur'a tashlash yo`li bilan hal qilinadi. Qur'ada yutqazgan komanda maydon markaziga qo`yilgan to‘pni tepib, o`yinni boshlab beradi. Ikkinchi komanda o`yinchilari to‘p tepilgunga qadar unga 10 yard (9,1 m) dan yaqin kela olmaydilar. 3.Darvozaga to‘p urilgandan keyin, komandalar tomonlarni almashadilar. 4.To‘p qo`lda uloqtirilmay, qo`lda zarba berilmay yoki qo`lda ko`tarib kirilmayikki ustun oraligidan o‘tsa, darvoza zabt etilgan hisoblanadi. 5.Agar to‘p yon chiziqqan tashqariga chiqib ketsa, unga hammadan oldin tega olgan o`yinchi to‘p chiziqqani kesib o`tgan joydan, chiziqqa nisbatan to`g`ri burchak hosil qiladigan yo`nalishda to‘pni qo`lda maydonga tashlab beradi. To‘p yerga tekkan zahoti o`yinga kirgan hisoblanadi. 121 6.O`yinchi zarb berayotgan paytda uning komandasining zarb beruvchidan ko‘ra raqib darvozasiga yaqinroq turgan hamma o`yinchilari o`yindan tashqari holatda hisoblanadi va ular to‘pga tega olmaydilar yoki raqiblarga halaqit bera olmaydilar... 7.To‘p darvoza chizigidan tashqariga chiqib ketib, chiziqning narigi yog’ida himoyalanayotgan komanda o`yinchisi birinchi bo`lib unga tegsa, shu komanda darvoza chizig`ining o`yinchi to‘pga tekkan joy ro`parasidagi no`qtasidan to‘p tepish huquqini oladi: bordi-yu, hujum qilayotgan komanda o`yinchisi to‘pga birinchi bo`lib tegsa, unda shu komanda darvoza chizig`ining o`yinchi to‘pga tekkan joy ro`parasidagi no`qtasidan 15 yard (13,6 m) maydon ichkarisidagi no`qtadan erkin to‘p tepish paytida himoyadagi jamoa to to‘p tepilgunga qadar darvoza chizig`idan tashqarida turadi. 8.Agar o`yinchi boshqa o`yinchi zarbasidan uchib kelayotgan to‘pni bevosita qo`li bilan ilib olsa, shu holat ro`y bergan joy belgilab olib, o‘sha joydan erkin tepishi mumkin. 9.O`yinchilar to‘pni qo`llariga olib yugura olmaydilar. 10.O`yinchilarni chalish va urish man etiladi, shuningdek o`yinchini qo`l bilan ushlab to`xtatib qolish yoki to‘rtish man etiladi. 11.To‘pni qo`l bilan o`zatish man etiladi. 12.Maydon ichida to‘pga qo`l tekkizish man etiladi. 13.Temir yoki guttaperchatkadan qilingan joylari to‘rtib chiqkan poyabzalda o`ynash man etiladi. Ko‘rinib turibdiki, 1863 yilgi qoidalar hozirgi qoidalardan anchagina farq qilgan. 1866 yilda «o‘yindan chiqqanlik» qoidasi yengillashtirildi. Endi raqiblar sirt chizig'i bilan o`zi o`rtasida qarshi tomon o`yinchilaridan uch kishi bor bo`lsa, bu o`yinchi «o‘yindan chiqqan» bo‘lmaydi. Yana shu yili darvoza ustunlarini gorizontal arqon tortib birlashtirishga qaror qilinib, arqonning yerdan balandligi 5,5 m qilib belgilandi. 1871 yildagina golper (darvozabon) ga qo`lda o`ynash ruxsat etildi. To‘p himoyadagi o`yinchiga tegib, sirt chiziqdan maydon tashqarisiga chiqib ketganda burchakdan to‘p tepish qoidasi 1873 yilda kiritildi. 1875 yili ustunlarni birlashtirib turgan arqon yerdan 2,44 m balandlikda yotqizilgan to`singa almashtirildi. O‘sha yili darvozaga to‘p «kiritilgan» dan keyin tomonlar almashinish qoidasi o`rniga, o`yinchilar tanaffusdan qaytgandan keyin almashish qoidasi joriy qilindi. 122 1882 yili to‘rtta mustaqil futbol ittifoqi-Angliya, Shotlandiya, Uels va Irlandiya futbol ittifoqlari birlashdilar. Yagona qoidalar qabul qilinadi va futbol qoidalariga biron-bir o`zgartirish kiritish huquqiga ega bo`lgan xalqaro kengash tasdiqlanadi. Futbol maydonida sudya birinchi marta 1880-1881 yillarda ishtiro ketadigan bo‘ldi. O`yinni belgilangan qoidalarga15-18 yoshdagi o`smir yigit va qizlar. Bu bosqichda o`quv- mashg`uloti jismoniy tayyorgarlikning 40% ini tashkil etadi. Mashg`ulotlarda to‘psiz, to‘p bilan turli texnik usullar keng qo`llaniladi. Alohida priyomlar ustida quyidagi ketma-ketlikda ishlanadi; to‘psiz harakat-to‘p bilan harakat; joyda turgan holda mashq bajarish- yugurayotganda mashq bajarish; yakka harakat-o`yinning boshqa priyomlarini birgalikda qo‘shib olib borish (to‘pni ilib olish-ilib olish va tashlash yoki to‘p olib yurish fintlar bajarish); asta-sekin ritmik harakat- tezlikda harakat qilish. O`yin texnika va taktikasini takomillashtirish o`yinga yaqin mashqlar bilan amalga oshirilishi mumkin. Dars mashg`ulotlarida katta o‘rinni aslida o`yin tutadi. Texnikani mukammal egallash o`yinning taktik to`g`ri borishining yuqori talablari hisoblanadi. Ijodiy rivojlanishni, egiluvchanlikning taktik fikrlanishi, bir taktik sistemadan boshqa (o`yin) sistemasiga bemalol o`tish qobiliyatini kuchaytirmoq muhimdir. qo`l to‘pini o`rgatishda barcha bosqichda shaxsiyatni tarbiyalash o`qituvchi oldidagi muhim vazifalardandir. 11-12 yoshdagi bolalar. Bu yoshda bolalar yetarlicha aniq mo`ljal olish, harakatchanlik, chaqqonlik kabi harakatlarni aniq bajara olishadi. 11-12 yoshdagi bolalar o`zlarining jismoniy tayyorgarligini nafakat o`yinning texnika-taktikaviy o`quvlarida, balki o`yinning to‘liq borishida ko`rsata oladilar. Yana shunita'kidlash kerakki, o`quv- mashg`ulotlarida doimiy ravishda maydonda tez va oson harakatlanish, barcha priyomlarni ikki tomonlama va ikki qo`llab bajarishni tarbiyalash va rivojlantirish muhimdir. O`quvchilarni turli masofalarga to‘p uzatish, darvozaga to‘p kiritish, maydondan to`g`ri joy tanlay ola bilish, raqib tomonidan uyushtirilgan hujumda raqib «oldini yopish» va unga qarshi hujumda «ochilish» kabilarni ham o`rgatish asosiy vazifadir. 12-15 yoshdagi bolalar. Bu yoshdagi bolalar bolalikdan o`smirlikka o`tish yoshida bo`lganliklari uchun bu bosqich ular uchun qiyin kechadi. Bu esa bevosita ichki to`zilishning fiziologik asoslariga bog`liqdir. O`tgan davr (9-12 yoshgacha bo`lgan oralik) da o`quv mashg`ulotlar o`yin uslubida o`tkazilgan bo`lsa, endilikda esa mashg`ulotlar ko‘proq analitika-sintetik usulida: mashq-o`yin-mashq 123 qilib o`tkaziladi. Jamoa taktikasini oddiy kombinatsiyalardan boshlash lozimdir. Mashg`ulot uch etapda o`tkazilishi shart. 1) o`yinchining yakka tartib harakat detallarini o`zlashtirish; 2) jamoadoshi bilan birga o`zaro munosabat; 3) kombinatsiyalar bajarishda – yakka tartib va jamoa harakatlarini birlashtirish. Mashg`ulotlarda va o`yinda taktik harakatlarni mustahkamlash va o`zlashtirish. muvofiq o`tkazish, urilgan gollar nechta bo`lganini aniqlash va boshqalar, hatto o`sha vaqtlardayoq sudyaning vazifasi edi. 1891 yildan sudya maydonga ikkita yordamchisi bilan chiqadigan bo‘ldi. 1871 yilda Angliyada mamlakat kubogi uchun o`yin ta'sis etildi. Ingliz futbol klublari hozirgi vaqtda ham usha kubok uchun kurashib kelmoqdalar. Xalqaro miqyosdagi dastlabki futbol o`yini 1973 yili Angliya bilan Shotlandiya futbol komandalari o`rtasida bo`lgan edi. Komandalardagi o`yinchilar soni 11 kishidan ko‘p bo‘lmasada, ularning joy-joyiga qo`yilishi hozirgi vaqtdagidan boshqacharoq bo`lgan. Angliya komandasida yetti o`yinchi hujumda, bittasi yarim himoyada musobaqalashgan, ularda boshqa yana ikkita himoyachi va bitta darvozabon bo`lgan. Shotlandiya komandasi olti hujumchi, ikkita yarim himoyachi, ikkita himoyachi va darvozabondan iborat edi. Keyingi ingliz futbol komandalari ham o`yinchilarni shotlandchasiga joylashtirishga o`tadi, chunki, ana shunday joylashtirish o`zini oqlagan bo`lsa kerak. Qoidaga kirgan o`zgarish va takomillashuvlar so`zsiz, o`yin texnikasi va taktikasiga ta'sir qilmay qolmas edi. XIX asrning 80 yillarida futbol o`yini kontinental Yevropa qit'asi mamlakatlariga ham tarqaldi. Futbol 1875 yilda Gollandiyada, sal keyinroq Daniyada o`ynala boshladi. Daniya ko‘p o‘tmay qit'ada futbol bo‘yicha yetakchi o‘ringa chiqib, birinchi jahon urushiga qadar shu mavqeini saqlab keldi. Futbol 1882 yildan Shveytsariyada, 1890 yildan Chexiyada, 1894 yildan Avstriyada o`ynala boshladi. 1904 yili Xalqaro futbol federatsiyasi (FIFA) tuziladi. Hozir uning tarkibida 143 mamlakat bor. FIFA bilan bir qatorda 1954 yildan beri Yevropa futbol ittifoqi- UEFA ham ishlab turibdi, unga 34 mamlakat a'zo bo`lib kirgan. 1930 yildan beri futbol bo‘yicha har to‘rt yilda jahon chempionati, 1958 yildan beri esa Yevropa chempionati o`tkazilib, ularda milliy terma komandalar qatnashib kelmoqda. 1900 yildan boshlab futbol sportning olipiya turlari qatoriga kirdi, biroq 1908 yildagina u rasman olimpiya o`yinlari dasturiga kiritildi. UEFA rahbarligida qo`yidagi kubok o`yinlari o`tkazilib turadi. Yevropa 124 chempionlari (1965 yildan beri) va yarmarkalar kubogi (1958 yildan beri). Bular endilikda UEFA kubogi deb yuritiladi. Yüklə 1,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|