Ssenariynavislik va madaniy-ommaviy tadbirlarni tashkil etish fanining

T ayanch so’z va iboralar. Navro‘z bayrami, lola sayli, sumbula sayli, qizil gul, Navro‘z chumchuq, mexrjon, darveshona, guli armug‘on, boychechak sayli, marosim


Nazorat uchun savollar:
1. Sharq mutafakkirlari asarlarida Navro’z haqida qanday ma’lumotlar uchraydi?
2. Mashxur mutafakkir olim Abu Rayxon Beruniy Navro‘z tarixi haqida qanday fikr bildirgan?
3. Sobiq ittifoq davrida nima sababdan Navro’z bayramini o’tkazish O’zbekiston hududida taqiqlab qo’yilgan edi?
4. Navro’z bayramida qanday marosimlar o’tkaziladi?
5. Yurtimizda faoliyat olib borgan qaysi Folkorshunos olimlarni bilasiz?


9-mavzu: Bayramlarni tashkil etish asoslari
Режа:
1.Bayramlar genezisi. O‘zbekistonda o‘tkaziladigan bayramlarning o‘ziga xosligi.
2.Milliy va dunyo bayramlari.
3. Bayramlarni tashkil etishda maydonni o‘rganish.

Ommaviy bayram va tomoshalar boy tarixga ega bo‘lib, uning ildizi qadimgi xalqlarning urf-odatlariga, marosimlariga taqaladi. Ommaviy bayram va tomoshalar paydo bo’lish jarayonlarini, turli yo’nalishlarining shakllanishini bilish bunday murakkab sintetik janrni o’rganayotgan bo’lajak rejissyorlarga juda ham zarur. Shuning uchun ham ommaviy bayram va tomoshalar asosini amaliy o’rganishda bu janrning rivojlanish yo’lini, uning xilma-xilligini va asosiy bosqichlarini o’z ichiga olgan nazariy ma'ruzalar ham o’qiladi.

Asosan, bu janrda keng ko’lamda rivojlangan mamlakatlar tilga olingan.
Ommaviy bayramlar tarixi o’z ichiga minglab asrlarni oladi. Om­maviy bayram qadimgi Ellada (Yunoniston)da tug’ilgan. Bizningcha, uning bilan birga " Eftologiya" degan grekcha so’z paydo bo‘lgan. ("Eftologiya" - bayram haqidagi fan degani.) Ommaviy bayram va tomoshalarning qisqacha tarixiy umumlashtiruvchi ma'lumotini antik dunyo bayramlaridan boshlaymiz.
Yevropa zaminidagi eng qadimiy teatr madaniyatini yunonlar va rimliklar yaratganlar. Yunon teatri eramizdan avvalgi V asrda gullab-yashnadi. Rim teatri esa yunon teatridan keyin paydo bo’ldi va uning gullash davri eramizdan avvalgi III asrning ikkinchi yarmi va II asrga to‘g‘ri keldi.
Yunonistonda drama epos, so’ng lirika uzoq davr shakllanishi natijasida paydo bo‘lgan. Lekin dastavval xalq, ijodi rivojlanadi, ya'ni maqol va matal, mexnat va marosim qo‘shiqlari, xudolar sha'niga atalmish hamdu sano, madxiya va rivoyat singari og’zaki ijod turlari taraqqiy topadi va shuning natijasida epos va lirika dunyoga keladi. Boshqa qadimiy xalqdarda bo‘lgan idea yunonlar mifologiyasi (rivoyatlar majmui) ham qurshab turgan olamni anglash, tushunishga bo‘lgan intilish natijasida paydo bo‘lgan.
Dramaning dunyoga kelishida epos va lirika asos bo‘lgan. Bular ulug’vor qaxramonlik eposlaridan "Iliada" va "Odisseya" dostonlari, eramizdan avvalgi VI asrda yashagan lirik shoirlarning asarlari edi.
Yunon dramasi va teatrining kelib chiqishi yana ko’pgina xalqlarning dastlabki takomili bosqichida paydo bo‘lib, asrlar davomida yashab kelgan mimik ruxdagi marosim o’yinlari bilan bog’liq Dexqonchilik bilan mashg’ul bo‘lgan xalqdarda mimik o’yinlar hosildorlik xudolarining o’lishi va tirilishiga bag’ishlangan bayramlarning tarkibiy qismi xisoblangan.
Yunon marosimlari ma'bud Dionisga bag’ishlangan tomoshalardan iborat rasm-rusmlar bilan bog’liq Dionis tabiatning bunyodkorlik kuchlari xudosi hisoblangan, keyinroq u sharob, poeziya va teatr homiysiga aylanadi. Usimlik ayniksa, tok novdasi Dionis timsoli hisoblangan, uni ko’p xalqlarda buqa yoki taka ko’rinishida tasvirlaganlar.
Dionis bayramlarida tantanali qo‘shiqlar qatori xushchaqchaq Qo‘shiqlar ham aytilgan. Quvnoq mutoyibago’y masxaraboz va kizikchilar yuzlariga musallas kuykalarini surib, po’stak yopinib, Dionis ham ruxlari bo’lmish echki ko’rinishida g’oyatda maxobatli, ruhbaxsh to­mosha vaziyatini yaratar edilar.
Dionis sha'niga atalmish marosim o’yin va qo‘shiqdaridan qadim­gi yunon dramasida: tragediya (fojia), komediya va satiradan iborat uch janr tarkib topgan.
Eramizdan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmidayokq tragediya janri anchagina rivoj topadi. Afinaning birinchi fojeyaviy shoiri Fespid (er. av. VI asr) bo‘lgan. Uning birinchi tragediyasi (nomi noma'lum) Ulug’ Dionis bayramida er.av. 534 yili o’ynalgan. Shu yilni jaxon teatrining tug’ilgan yili deb xisoblash taomiliga kirgan.
Komediya ham hamma vaqt Dionis sharafiga bag’ishlangan. Lekin unda turmush lavxalari rivoyat doirasiga tragediyadagiga qaraganda kengroq kirib borib, yetakchi yo’nalishga aylanadi. Xususan, komos (kome­diya-komos qo’shig’i ma'nosini anglatadi) paytida maishiy va xajviy-masxaraomuz ruxdagi kichik lavxa - "ko’rinishlar" o’ynalgan. Bun­day tayyorgarliksiz tashkil etilgan ko’rinishlar xalq masxarabozlik teatrining ibtidoiy shakllari bo‘lib, ular mimlar deb atalgan. Xalq teatrining an'anaviy niqoblari doimo takrorlanuvchi personajlar mimlar qaxramonlari bo‘lgan: sho’rpeshona, sarboz, bozor o’g’risi, luttiboz olim, soda mug’ombir kabilar shular jumlasiga kiradi.
Teatr Qadimgi Yunonistonda davlat muassasasi xisoblangan va teatr tomoshalarini tashkil etish bilan jamiki ishlarga davlatning o’zi bosh-qosh bo‘lgan. Dramalar Dionis sha'niga atalmish: Kichik yoki qishloq Dionisi (dekabr-yanvar); Leney (yanvar—fevral); Ulug’ yoki shaxar Dionisi (mart-aprel) degan uch bayramda namoyish etilgan.
Qadimgi Yunonistonda dastlab teatr tomoshalari juda oddiy va jo’n sharoitda o’tkazilgan: xo’r qo‘shiqdar ham, raqslar ham orxestra (orxeomiy — "raqsga tushyapman" degan ma'noni anglatadi) deb atal­mish doirasimon tekis maydonda ijro etilgan. Tomoshabinlar shu doira atrofiga yig’ilgan.
Barcha qadimgi yunon teatrlarining usti ochiq bo‘lgan, ularga ko’p sonli tomoshabin, masalan, Dionis (Afinada) teatriga 17 ming tomo­shabin joylashgan.
Teatr tomoshalari, yuqorida aytilganidek Dionisiy-umumxalq bayramlari vaqtida o’tkazilgan. Bu davrda barcha yumushlar to’xtatilar edi. Afinada teatr musobaqalari ertalabdan boshlanib, to shomga qadar davom etar edi. Yunonistonda er. av. V asrda badiiy rivojlanish cho’qqisiga ko’tarilgan tragediya va komediya qatori qadim zamonlardan quyi tomosha shakllari ham yashab kelgan. Maishiy va masxara — xajviy ruxdagi jajji manzaralar shunday tomoshalar edi. Odatda, badixa bilan yaratib kelingan bunday manzaralar mimlar deb atala boshlandi. Mimlarda qalloblik muttahamgarchilik fosh etilgan, ba'zida miflar masxara kili-nardi. Bu davrda pantomimlar, ya'ni odatda afsonaviy syujetga asoslachuvchi mimik raqslar ham keng tarqaladi. Pantomim aktyorlari na so’zdan, na qo‘shiqdan foydalanganlar.
Rim teatri va dramasining ilk davri xuddi Yunonistonda bo‘lgani kabi qadimiy bayramlari bilan bog’liq Rim tomoshalari turli davlat bayramlarida namoyish kilingan. Pesalar sentyabrda: Yupiter, Yunona va Minerva sharafiga atalgan patritsiylar bayrami - Rim sayillarida; noyabrda: plebeylar bayramlari -Plebeylar sayillarida; iyulda: Apollon sayillarida o’ynalar edi. Rim bayramlarida sahna tomoshalari ko’p hollarda sirk o’yinlari va gladiatorlarning olishuvlari bilan ko’shib ko’rsatilgan.
Rim imperiyasi davrida sirk va amfiteatr tomoshalari kengroq yoyilgan. Sirklarda foytun, ot chopish poygalari, mushtlashish, gladi­atorlarning jang musobaqalari uyushtirilar edi. Amfiteatrlarda, asosan, gladiatorlar o’yinlari o’tkazilgan. Imperator Troyan (eramizning 97-117 yillari) tomonidan Dakiya degan yurt bo’ysundirilishi shara­figa uyushtirilgan va 4 oy davom etgan sayillarda 10 ming kishi jang musobakalarida ishtirok etgan. Gladiatorlar jangi biror afsonaviy syujet asosida teatrlashtirilgan tomosha sifatida,namoyish etilar edi.
O’rta asrlar teatr san'ati 2 bosqichni: ilk o’rta asrlar (V—VI asr) va yuqori o’rta asrlar (XII asrdan XVI asrning o’rtasi) gacha bo‘lgan bosqichni bosib o’tdi. Cherkovning ta'qib va tazyiqlariga qaramay, qishloq aholisi qadimgi odaticha, qish tugashi, baxor kelishi va xirmon ko’tarish bayramlarini davom ettiraverdilar. Yangi davr teatr tomosha­lari shu bayramlardan boshlandi. Shveytsariyada qish va yozni biri ko’ylak boshqasi po’stin kiygan yigitlar qiyofasida tasvirladilar; Olmoniyada bahorga atab maxsus kiyim-kechaklarda karnavallar namoyish etildi. Angliyada bahor bayramlari may sharafiga hamda xalq qaxramoni Robin Gud xotirasiga bag’ishlangan ommaviy o’yin, raqs, musobaqa suronlariga, Italiya va Bulgoriyada o’tkazilgan baxor o’yinlari tomoshaviylik elementlariga juda boy bo‘lgan. Bu ommaviy bayramlar o’tkir xazil-mutoyiba asosiga qurilgan bo‘lib, xalqning ijodiy kuch-kudratini namoyon etib keldi.
Gistrionlar. O’rtalig’i devor - to‘siq bilan ajratilib, gladiatorlar olishuvi va boshqalar uchun mo‘ljallab qurilgan ulkan Rim binolari .
XI asrda savdo-sotiq ishlarining kuchayishi oqibatida qishloq axli shaxarlarga keta boshlaydi, bular orasida ko’plab qishloq kiziqchilari ham bor edi. Kechagina qishloq mutoyibago’yi bo‘lgan bu kishilar orasida ham mehnat taqsimoti ro’y beradi. Ular professio­nal qiziqchilarga — gistrionlarga aylanadilar. Ularni Fransiyada — jonglyorlar, Germaniyada — shpilman, Polshada — froktalar, Rossiya­da - skomoroxlar, O’rta Osiyoda — qiziqchi (masxaraboz)lar deyishgan, gistrionlar xar biri qo’shiq aytgan va raqsga tushgan, xikoya aytgan, sozchalgan va boshqa o’nlab zavqli tomoshalarni ko’rsata olgan. Ilk o’rta asr teatr san'atining yana biri — cherkov dramasi vujudga keladi. Cherkov din aqidalarini tashviq etish maqsadida teatr vositalaridan unumli foydalanishga urinadi. IX asrdayoq litseylarda insonning dafn etilishi va tirilishi xaqidagi afsonalardan iborat sahnalardan cherkov dramasi yuzaga keladi, ommani kengroq din ta'siriga tortish uchun cherkov ma'murlari ibodat dramasini ibodatxona ichkarisidan tashqarisiga (XII asr) olib chiqadilar. Tomoshaga texnik ifoda yangiliklari ham kirib keladi: xatti-xarakat boruvchi bir necha joyni ayni bir vaqt da ko’rsatishdan iborat "simultan" badiiy bezak ifoda usuli tatbiq etiladi; tryuklar soni ortadi.
O’rta asr teatrining keyingi taraqqiyoti yanada ommaboproq — miste­riya janrini keltirib chiqardi. Misteriyaning taraqqiyot davri XV—XVI asrlarda shaxarning gurkirab o’sishi va ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashuvi bilan bog’liq edi. U diniy bayramlar va qirollarning tantanali yurishiga ba­g’ishlangan "mimik misteriyalar" deb ataluvchi shaxar marosimlaridan kelib chiqdi. Misteriya yevropada, ayniqsa, Fransiyada 200 yilcha vaqt davomida yashadi. Misteriya dramaturgiyasi uch turkumga bo’linadi. Bular, Bibliya rivoyatlariga asoslangan "Qadimgi Axd"; Iso payg’ambarning tug’ilishi va ko’kka ko’tarilishi xaqidagi "Yangi Axd"; "Xdvoriylarning faoliyati" va qisman payg’ambarlar xaqidagi afsonalardan olingan Havoriy turkumlari edi. To’rt kun surunkasiga namoyish etiluvchi 4 qismdan iborat "Uqubat misteriyasi" Iso payg’ambarga atalmish mis­teriyalar orasida juda kengtarqalgandir. Unda Iso Masix ko’tarinki va cherkovona dabdabali obraz tarzida berilgan. Lekin shu qatori Masihga aza tutuvchi motamsaro Bibi Maryam va gunoxkor Iuda obrazlari ham mavjud.
Misteriya tomoshalari shaxarning ko’cha va maydonlarida namoyish etilgan, ularning badiiy bezalishiga alohida e'tibor berilar edi. Harakatlanuvchi, doirasimon va ayvon usulidan iborat uch xil sahnaviy bezak turi ishlatilgan. Misteriyaning ishtirokchisi ham, ijrochisi ham shaxar axolisi bo‘lgan. Ayni chog’da cherkov aqidalariga yot bo‘lgan (masxarabozlik) teatri rivojlandi, bu shaxar ko’chalaridagi quvnoq karnaval san'ati edi. Kambag’al omma hayoti bilan bog’liq fars lavha san'ati XV asrning ikkinchi yarmida mustaqil teatr janri si­fatida maydonga chiqadi. "Fars" so’zining o’zi lotincha bo‘lib, "kiritma", "to’ldirma" ma'nosini anglatadi. Misteriya ijodkorlari o’rin ajratib, "Bu yerda fars o’ynaladi", deb yozib ko’yar edilar. Aslida farsning kelib chiqishi gistrion tomoshalari, slavyanlarning qishning tugashiga bag’ishlangan (maslenitsa) bayram, karnaval o’yinlari bilan bog’liq, gistrionlar xikoyalari farsning umumiy yo’nalishini belgilab bergan bo‘lsa, karnaval tomoshalari uning tomoshaviylik ommaviylik jihatlarini belgilab bergan. Fars syujetlari turmushdan olingan lavha va sarguzashtlarga asoslangan. Unda chapdast sarbozlar, garazgu) rohiblar, ziqna va uchar savdogarlar kulgi ostiga olinadi. Fars teat san'atida xalq. ijodining samarasi, demokratik ruhdagi janr sifatida iz qoldirdi. Fars shiddatli voqea va tezkor xatti-xarakatga asoslangan janrdir. XV—XVI asrlar bo’sag’asida Uyg’onish davri, ya'ni iqtisodiyot, siyosat, ilm-fan, falsafa, san'at, qisqasi, jamiyatning hamma; jabhalarida burilish davri boshlanadi. Uyg’onish davri san'atkorlar yangi zamonning fojiali tomonlarini idrok etish bilan birga e'tiqodi butun, irodasi mustaxkam inson obrazini yaratdilar. Bu bilan kishilarni razolatga qarshi kurashga da'vat etishdan chekinmadilar. XV asrning o’rtalarida fars tomoshalari bilan bog’liq niqoblar komediyasi, ya'ni delarte komediyasi deb ataluvchi tom ma'nodagi xalq, badixaviy teatr dunyoga keladi.
Komediya delarte uyg’onish davri italyan teatrining eng kamolot cho‘qqisi bo‘lib, u butun yevropa sahna san'atining professionallashuviga ta'sir ko’rsatdi. Shaxar maydon tomoshalari yangi badixaviy teatr uchun hayotbaxsh zamin bo‘lib xizmat qildi. Komediya delarte sahnasiga aynan shu tomoshalarda ko’plab niqoblar kirib keladi. Serzavq karnaval tomoshalarining shavqi komediya delarte spektakllarining shiddatkorligini belgilab berdi, ularning raqs , qo’shiq, g’aroyib xangomalari bilan boyishiga olib keldi. Komediya del arteda qo’llanilgan nikob — tiplar uch guruxga bo’linadi: xalq, — kulgili malaylar niqoblari; komediya del arte spektakllarining hayotbaxsh ruhi; xajviy o’tkirligi shu niqoblar orqali namoyon bo‘lgan. Sipoxlar niqoblari II guruhni tashkil etadi. Oshiqlar niqoblari III guruhga oiddir. Xar bir personaj uz fe'l-atvoriga qarab sahnaviy liboslar kiygan. Komediya del arte tomoshalari o’zining tomoshaviyligi va jozibadorligi bilan ajralib turgan, ularda so’z, raqs , qo’shiq va xarakat uyushgan holda mavjud bo‘lgan. Sahnaviy o’yin turlari borki, jami komediya del arte ijodkorlari aytganidek "zavqli ko’ngil", ya'ni hayotbaxshlik muhitini yaratishga qaratilgan bo’lishi kerak edi.
Inqilobning fojiona to’qnashuv va musibatlari ko’zguda aks etgani misol bu voqealar 1789—1794 yillar teatr san'ati ommaviy teatr­lashtirilgan tadbirlar tarixida butun borligi bilan o’z in'ikosini topgandek edi. Inqilobning dastlabki kunlaridayoq teatr, ayniqsa, ommaviy teatrlashtirilgan bayramlar ibratomuz fuqarolar, "vatan o’glonlari"ni tarbiyalash, xalqqa g’oyaviy-ruhiy ta'sir ko’rsatishda qudratli targ’ibot vositasi deb e'lon qilinadi. Teatr shiddatli siyosiy kurash quroliga aylanadi. Teatrga munosabat masalasi inqilob kezlari inqilobiy xokimiyatning teatr sohasida chiqargan birinchi qonunida taxlil etib berilgan edi. 1791 yili ta'sis majlisi tomonidan qabul qilingan dekretning birinchi bandida eski teatr tizimi asoslari bekor qilinadi; fransuz teatrlari orasida xukm surib kelgan imtiyozli va imtiyozsiz degan farqlanishlar bekor qilinib, barcha teatrlar xuquqda tenglashtiriladi, shaxsiy tashabbuslar erkinligi e'lon qilinadi; xar bir fuqaro teatr ochishi va u yerda istagan asarini qo’yishi mumkin bo‘lib qoladi. Shuning natijasida bir yil ichida faqat Parijning o’zida 18 ta yangi teatr ochiladi.
Dekretning boshqa bandida mualliflik huquqi tushunchasi belgilangan edi: teatrlar faqat muallifning roziligini olibgina istagan asarini sahnaga qo’yishi mumkin bo’ldi. Teatrlarga rahbarlik qilish huquqi shahar xokimiyati — munitsipalitet ixtiyoriga berildi.
Tabiatan XVIII asrda ma'rifatparvarlik klassitsizm fransuz te­atrining yetakchi uslubiga aylanadi.
"Asrimiz changaliga tushdim-u, shu-shu qurol misol uning xizmatida bo’ldim", — degan edi ulug’ fransuz inqilobi davrida ijod qilgan eng atoqli fransuz aktyori Fransua-Jozef Talma.
Darxakikat, Ta'sis majlislarida ommaviy bayramlar haqidagi qabul qilingan dekret va ularni J. J. Russo, D. Didrolarning inqi­lobiy milliy g’oyalariga asoslangan xolda rivojlantirish, bu o’sha in­kilobiy davr talabi edi.
Ta'sis majlislarida "Dekadali bayramlar" haqida Robesperning fikri, Miraboning "Milliy bayramlarni tashkil etish" haqida gi ma'ruzasi va nixoyat, Lui Davidning "Respublika birdamligini 10 avgustda bayram qilish haqidagi dekret va nizom"ini majlisga taqdim etishi, keyinchalik u ko’pgina inqilobiy bayramlar ssenariysining muallifiga, sahnalashtiruvchi rejissyori va musavviriga aylanib qolganligini o’sha davrga xos saqlanib qolgan xujjatlardan bilib olsa bo’ladi.
Masalan, 1793 yili Federatsiyaning bir yilligiga bag’ishlab sahnalashtirilgan (ssenariy muallifi va rejissyor Lui David) an'a­naviy xalq bayrami Russo ruxi bilan sug’orilgan ramziy urf-odatlar zamiriga qurilgan. Yig’ilish Bastiliya maydonidan boshlangan. Ko’p sonli terma xo’r va orkestr ijrosida "Tabiat haqida madxiya" kuylangan, ozodlik haqidagi she'rlar o’qilgan, zambaraklardan salyutlar berilgan. Keyinchalik tantanali kortej Konvent a'zolari rahbarligida inqilob maydonidagi Ozodlik haykali oldiga to’plangan va bu tantanali yurish Mars maydonida teatrlashtirilgan tadbir bilan nihoyasiga yetgan. Bunday bayramlarda harbiy orkestr va harbiy qo’shinlar, ko’p son­li terma xo’r, Parijdagi barcha teatr artistlari, shaxar bo’ylab tanta­nali yurish, pirotexnika, zambaraklar va hokazolarning ishlatilishi, kolaversa, xatti-xarakatga barchani jalb etishga intilish o‘z davridagi bayramlarning o’ziga xos xususiyatlari edi.
XIX asrning 90-yillarida G’arbiy yevropada sahna san'atini ommaga yaqinlashtirishga qaratilgan "Xalq teatrlari" harakati avj oldi.
R. Rollan "Xalq teatri" (1903) kitobida demokratik teatr san'tining g’oyaviy va estetik asoslarini belgilab berdi. "Inson hayotni fayzli qiluvchi jamiki aql-zakovat ne'matlari orasida bizni hayratga soluvchi ne'mat — teatrdir", — degan edi R. Rollan.
U teatrni jamiyat hayotini aks ettiruvchi "jangovar qurol" deb atadi. Rollan qaxramonlik ruxidagi san'at, insonning xis-tuyg’usi aql-idrokiga ta'sir ko‘rsatuvchi yirik shakldagi shoirona realistik san'at yaratish muammosini olg’a surdi. U yangi teatr "xalqning hoki qatori tashvishiga sherik" bo’lishi lozimligini ta'kidladi.
Rollanning kitobi Fransiyada xalq teatri tamoyillarini shakllantirishda dastur bo‘lib xizmat kildi.
Edvard Gordon Kreg (1872-1966) rejissyor, teatr musavviri, grafik-rassom, teatr nazariyotchisi sifatida tanilgan bo‘lib, o’z faoliyatini XIX asrning oxirlarida boshlagan. Kreg odatdagi sahnaviy makon yaratish usulidan voz kechib, dekoratsiya o’rnida me'moriy inshootlarga asoslangan antik teatrni namuna qilib olishni taklif etadi. Sahna­viy makon islohi masalasi Gordon Kreg nazariyasining eng muhim jixatlaridan birini tashkil etadi. U sahnada birinchi navbatda me'­moriy inshootni tiklash, yassi bezakni xajmdor ko’rinishga almashtirishga intildi. Shu zaylda sahnada voqyea davomida o’zgartiriladigan turli shaklli me'moriy qurilma — shirma (to‘siq parda) ifoda usuli maydonga keldi. Kreg teatri - bu rejissyor teatridir. Asar muallifidan boshlab aktyorgacha — hamma shu rejissyor mo’ljalini ro’yobga chiqaradi va mana shu shartlar bajarilsagina bir butun yaxlit, chinakam san'at asarini yaratish mumkin, degan fikrga keladi. "Barcha omillarini uyg’unlashtirgan rejissyor intilishi astoydil qabul qilinib, amalga oshirilmas ekan, yuqori samaraga erishib bo‘lmaydi", — deb yozgan edi Kreg. Asar mohiyatini aktyordan ko’ra ko’prok ko’rinishlar orqali ochish Kreg spektakllarining asosiy xususiyatiga aylandi. Shu tufayli uning spektakllarida nur va rang ifodalari alohida ko’zga tashlanuvchi omil hisoblanadi. Kreg "Teatr san'ati" kitobiga kiritgan "Aktyor va qo’g’irchoq" bo‘limida "qo’g’irchoq" insoniy kechinmalardan xoli bo‘lganidan bu xurujga berilmay, chinakamiga san'at namoyishchisiga aylana olar va shu bilan jonli aktyordan afzalligini tasdiq eta olgan bo’lardi, degan xulosaga keldi.
Mamlakat birlashtirilgach, Olmoniyada teatr hayoti jadallik bi­lan avj oladi va shu davrda — 1870 yillari meyningenchilar teatri-sahna san'atining jo’shqin ishqibozi, o’zi musavvir gersog Georg II "jajji" Saksen — Meyningen davlati taxtiga ko’tarilgach, 1866 yil-dan Meyningen teatri ravnaq topa boshlaydi. Georg II truppada o’z faoliyatini ko’mik aktyor sifatida boshlagan Lyudvig Kroneg (1837—1891 )ni 1869 yili teatrga rejissyor va direktor qilib belgilaydi. Iste'dodli rejissyorgina emas, shuningdek salohiyatli tashkilotchi sifatida ham ko’zgatashlangan Kroneg meyningenchilarni yevropa badiiy izlanishlari sarhadiga olib chiqdi. Meyningenchilar qaxramonlarni qurshab turuvchi "muhit" yaratish omillariga alohida e'tibor berdilar: liboslarning tarixan xaqqoniyligi, jihoz — anjomlar, shart-sharoit belgilarining aniq bo’lishi kabilar shular jumlasiga kiradi. Sahnada jonli hayot tasavvurini beruvchi shovqin-suron, xayajonga tushgan olo­mon xayqiriqlari, elektr fonarlaridan moxirona foydalanilgan. Mey­ningenchilar ommaviy ko’rinishlar orqali ham sahnada hayotiy xaqiqiylik yaratishni yo’lga qo‘ydilar, Kroneg yevropa teatrida birinchi bo‘lib sahnada serxarakat, so’zi yo’q ishtirokchi (statist)larni asar voqyeasi doirasida yashovchi jonli kishilarga aylantirdi. "Olomon qaynoq hayot og’ushida nafas oladi, hayajonga tushadi, g’azablanadi, tomoshabinni Antoniyning so’zlaridan ko’ra kuchliroq larzaga soladi, — deya yozadi A. N. Ostrovskiy. — Ular birinchi bo‘lib qutichaga o’xshash kichik sahnada o’z sonli ishtirokchi bilan keragida bir olam olomon taassurotini tug’dirish sirlarini bilib oldilar. "Omma" ishtirokchilari goh sahna yo’laklari oldida zich to’dalashib, ortda bexisob odamlar turganligi tasavvurini tug’dirar, gox sahna bilan uning orti orqali xalqa hosil qilib, gurux-gurux bo‘lib, tomoshabin oldidan o’tib, oxiri yo’q odam­lar daryosini xosil kilar edilar. Kroneg jaxon rejissurasi tarixiga "ommaviy sahnalar" kashfiyotchisi sifatida kirdi. U "soqov" ishtirokchilarni guruxlarga ajratib, ularning xar biriga asosiy aktyorlar tarkibidan rahbar tayinlar, xar bir gurux esa ushbu rahbar kuzatuvida umumiy vaziyatni buzmay, belgilangan ruxiy xolatda yashashi kerak edi. "Nolish" xolatlarini ifodalash zarurligida, odatda, istalgan "soqov" ijrochi uchun alohida un, xayqiriq tarzi belgilab berilar, bu un, xayqiriqdar umumiy shovqin qa'riga singib ketsada, lekin ma'nosiga ko’ra, sahnada kechuvchi voqyeaga ham oxang bo‘lib, aktyor­lar o’rniga jonlilik kiritishga xizmat qilardi. Asarning rejissyorlik talqini namunalari birinchi bor "Meyningen teatri"da kashf etildi. Aynan shu teatrda rejissyor teatrdagi ijodiy jarayonning tashkilotchisi sifatida o’zini namoyon etdi.
Maks Reyngardt (1873-1943) XIX asr oxiri va XX asrning bi­rinchi choragida nemis sahna san'atining chinakam isloxchisi sifatida maydonga chiqdi va u XIX asr teatr tajribalari meyningenchilar, A. Antuan kashfiyotlarini o’zlashtirib, shunday sintetik teatr barpo etdiki, natijada u shartlilik tomoshaviylik va hayotiy xaqqoniylik tamoyillarini o’zaro omuxtalashtirdi. 1910 yili Reyngardt Berlin Sofoklning Gofmanstal tomonidan qayta ishlangan "Shox Edip" asarini sahnalashtirdi. Edip fojiasi sirk maydonining orqaga gir atrofiga ulanib ketgan ulkan ommaviy ko’rinish qarshisida sodir bo'lar edi. 500 kishilik ishtirokchilar ommasi Reyngardt tomonidan g’oyatda puxta ishlangan. Olomon bir jonzotdek xarakat qilardi: qullar ko’kka ko’tarilar, gavdalar to’lkinsimon bo‘lib, baravariga xarakatga kelar, Edipga qaratilgan iltijoli xitoblar baravariga yangrar; uzun oq ko’ylak (xiton) kiygan Edip uymalangan olomonni oyoqlari ostida yakka o’zi turardi. Reyngardt turlicha teatr ifoda shakllarini amalda qo’llash, tomoshabin bilan aktyorning o’zaro aloqadorligini kuchaytirish yo’lida tinmay izlandi.
Adabiyot va san'at XX asrda turli falsafiy maktab, siyosiy g’oyalar ta'sirida misli ko’rilmagan yangi va xilma-xil ifoda usullari shakllari bilan boyidi.
Bertolt Brext (1898—1956) pesalarining sahnaviy talqinlari, kashf etgan ("epik drama") nazariyasi - bularning jami favqulodda yangiligi bilan misli ko’rilmagan san'at vokeligiga aylandi Brext o’z teatrini "noaristotelcha", "noan'anaviy" teatr deb atadi. Brex uchun tomoshabinning fikrlashi muhim: tomoshabin voqea ta'siriga tushib, uning shunchaki kuzatuvchisi bo‘lib qolmasligi kerak Sahnadagi voqyeaning odatdagiday lavhama-lavha o’z yo’nalishida mantiqan o’sib borishi uning uchun qiziq emas. Voqea qayergadir kelgach, orada unga nisbatan zid boshqa bir lavxa berilishi kerak va tomoshabin ko’zdan kechirayotgan avvalgi voqeadan uzokdashuvi, chetlashuvi va unga boshqa, yangi voqyea nuqtai nazaridan munosabatda bo’lishi lozim; natijada av­valgi lavxalarda e'tibordan chetda qolgan jixatlarni anglash, taftish etish jarayoni boshlanadi. Brext tomoshabinning dikdatini bir voqea­dan boshqa voqeaga ko’chirish, burish usulini "xoli o’qish san'ati" deb atadi. Brextcha "epik teatr"ning muhim jihati — bu tomoshabinning tuyg’usiga emas, akl-idrokiga asoslanishidir, ya'ni epik (ulug’vor) teatr asarlari masofani saqlash, nuqtai nazarlarni taqqoslash, tahlil etish asosiga qurilgan.
Ikkinchi jaxon urushi tugaganidan so‘ng xalqlar kelajakka ishonch ko’zi bilan qarab, o’z hayotlarini qayta qurish ishiga kirishdilar. Xususan, Ikkinchi jaxon urushi yillari ko’pgina san'atkorlarda kuchli qizikish uyg’otgan "tarix — xalq shaxs" mavzui masal va matalga moyil fransuz "tafakkur dramasi"da o’zgacha, xalq hayotining ko’tarinkilik shukuxi bilan bog’lik italyan neorealizm san'atida o’zgacha, oddiylik va lirika ufurib turuvchi "alamzadalar" dramaturgiyasida bosh-qacha, xujjat zaminiga qurilgan, lekin timsoliy va publitsistik ifoda usuliga tutash nemis " xujjatli dramasida yana boshqacha tarzda namoyon bo‘lgan.
Fransuz "milliy xalq teatri"ga 1951 — 1963 yillar raxbarlik qilgan Jan Vilar (1912—1971) xaqiqiy ommabop teatr uchun kurashgan va u keng ommaga mo’ljallangan sahnada ish olib borgan. U 2700 o’rinli Sheyo saroyi sahnasida badiiy ko’rkam, ulug’vor teatr tomoshalarini yaratdi. Vilarning bu borada izlanishlari Avinon festivallaridan boshlangan.
1947 yili Provans Avinon shaxrida Vilar boshchiligida "Fran­suz drama san'atining birinchi festivali" o’tkaziladi. Fransuz teat­ri tarixiga "Avinon festivali" nomi bilan kirgan ushbu san'at ko’rigi o’sha davrdan boshlab xar yili yoz kezlari o’tkaziladi. Papa saroyining shoxona xovlisida o’rta asr gisht devorlari qarshisida O’rta yer dengizining mayin shabadasi, ko’kning gumburiyu chaqmoqlar ostida Vi­lar o’zining shoirona tomoshalarini ko’rsatgan va bu teatr R. Rollanning vasiyatiga asoslangan xolda uning "Xalq teatr bilan o’z nonini birga baham ko’rar ekan, bunday teatr xalqning kuniga yarashi, yaxshiyu yomon kunlarida uning dardi va quvonchiga sherik bo’lishi kerak", — degan so’zlariga amal qilib keldi.
Piter Bruk (1925 yilda tugilgan) — Angliyaning nomini chet ellarda mashxur qilgan taniqli rejissyorlardan biri. 1970 yili uning boshchiligida Parijda Teatr tadkikotchiligi xalqaro markazi tashkil topadi. Bruk Parijga kelib, turli mamlakatlar aktyorlari ko’rigini o’tkazadi. Shu baxonada siyqa andozalardan xoli, erkin ijod qilishga qodir, malakali aktyorlar tarkibidan kichik truppa (jamoa) tuzadi. U teatr tadqiqotchiligi zimmasiga yer yuzida yashovchi xar bir insonga tushunarli teatr shakllarini tiklash vazifasini qo’ygan edi. U teatrni yangilash vositalarini izlab, xalq tomosha shakllariga murojaat etadi. Yevropa va Sharq teatrining qadimiy an'analarini tiklaydi. Teatr tadqiqotchiligi markazi aktyorlari bilan Eronda, Persepol xarobalari ustida Ted Jyuzning qadimgi urf-odatlar va miflariga asoslangan tomoshasini ko’rsatadi va bir yil o’tgach (1971) o’z truppasi tomoshala­rini Afrika qishloqlarida namoyish etadi. Rejissyor aktyor bilan to­moshabin orasidagi to’rtinchi devorni yoqqa chiqaruvchi yangi ifoda shakllarini izlaydi; uning nazdida tomoshabinni ijodkor qatori baravar ezgulik olamiga olib kiruvchi, unda estetik zavq uyg’otib, axloqiy komillikka da'vat etuvchi usullari ishga tushishi kerak. Zero teatr odamlar orasidagi tarqoqlikka barham berib ularni jipslashtirishga xizmat qilishi lozim. U maxsus moslashtirilgan binolarda emas, saroydami, xovli yoki arava ustidami, to’g’ri kelgan joyda tomosha ko’rsatadigan teatr yaratishni orzu qiladi.
Bruk aktyorlarni ichki zo’riqishlardan xalos etish yo’llarini izladi, unga yuqori gavda qovushimliligini mukammal egallash va badixa borasida alohida zukkolik ko’rsatish kerakligini o’rgatib bordi.
Afrika sayoxati Brukka tor tajriba ustaxonasidan chiqib, "po­etik teatr, siyosiy, adabiy va xalq teatri" belgilari mushtarak omma­bop tomosha yaratishiga yordam beradi. Kuxna "Buff dyu Nor" teatrida qo’yilgan Shekspirning "Afinalik Timon", "Xar narsaning me'yori yaxshi" asarlari shunday spektakllardan edi. 1985 yili Bruk insoniyatning qismati haqida qadimgi "Maxobxorat" xind eposi asosida maxobatli tomosha yaratadi. 7 soat davom etuvchi ko‘hna Sharqning bu antiqa afsonasi Toshkentda ham ko‘rsatildi.
"An'anaviy tomosha san'atlari XX asrdagi yangi o‘zbek sahna madaniyati bilan yonma-yon, o’zaro ta'sirlanib bizning kunlarimizgacha yashab kelmokda. An'anaviy tomosha san'atining qaysi bir turini olib qaramang, unda bir necha qatlam mavjudligini ko’rasiz. Chunonchi, an'­anaviy xalq, va mumtoz raqsda ibtidoiy jamoa davrida yaratilgan pantomimalardan tortib O’rta asrlarda shaxarlarda malakali raqqoslar to­monidan yaratilgan rang-barang raqslargacha uchratish mumkin. Ba'zan bir raqsning o’zida bir necha qatlam mavjudligini faxmlasa bo’ladi. "Lazgi" raqs turkumi bunga misol bo’la oladi. Unda xorazmiylar jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlari o’z tamg’alarini bosib qoldirgan: ovchilik va mexnatning boshqa shakllariga aloqador xarakatlar deysizmi, quyoshga (olovga), suvga, xavoga, hayvonga va o’simlik dunyosiga sig’inish alomatlari deysizmi. yuksak ruxiy va insoniy tuyg’ular ifodasi deysizmi, jangovar xatti-xarakatlar deysizmi — barchasi mujassam.
Zardushtiylik (otashparastlik) dini va uning kalomi "Avesto"ning vatani Turon deb atalmish xozirgi O‘zbekiston ekanini bugungi, kunda dunyodagi barcha olimlar, xatto Eron olimlari ham tan olishdi, Zardushtiylikning ibtidoiy dunyoqarashlari, ma'jusiylik shamoniy-likka nisbatan ancha ilg’or, dexqonchilik va chorvachilikni targ’ib etuvchi, tabiatni avaylab-asrashga, insof-adolatga, poklikka, mexr-muruvvat-ga, saxovatga chorlovchi xalqchil din, diniy ta'limot bo‘lgani ham endi hech kimga sir emas. Mana shu diniy ta'limot Turon mulkida (miloddan oldingi VII aerdan milodiy VIII aergacha) xukmron bo‘lib, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida, shuningdek badiiy ijodda, san'atda, bayramlar va marosimlarda o’z ta'sirini ko’rsatgan. Islom dini o’rnatilgandan keyin ham Movarounnaxr deb nom olgan Turon zaminida zardushtiylik osongina barham topmagan, kishilar qalbi, shuurida, turmush tarzida necha aerlab yashab kelgan. Ayniqsa, zardushtiylikka aloqador tomoshalar, timsollar, teatrlashgan namoyishlar, marosimlarning umri uzun bo‘lgan ,ular diniy qobiqni tark etib, yangi tarixiy-mafkuraviy, etnik maishiy sharoitlarga moslashib, oddiy tomoshalar shaklida yashashda davom etgan.
Avvalo shuni aytish kerakki, otashparastlarning ibodat marosimlari, ibodatxonalarda ko’pchilik bo‘lib, maxsus liboslar va xolatlarda yakka va x’or bo‘lib kuylash, dialog va monolog shaklida qiroat qilish, tartibli xarakatlanish va raqsga tushish vositasida olib borilgan bo‘lib, teatr tomoshalari singari ijro etilgan. Bora-bora "Avesto" qasidalari, rivoyatlari, duolarini sahnalashtiruvchi, ijro etuvchi malakali kishilar — mushar maydonga kelgan. Otashgoxlar qoshida butun-butun to’dalari qaror topgan. Ozarbayjon teatrshunosining yozishicha, mug’larning bir qismi chinakam san'atlarga aylanib ketishgan va xatto yunon aktyorlari bilan birga rasiy sahna tomoshalarida ishtirok etishgan. M Akademik S. P. Tolstovning arxeologik materiallar asosida olovga topinish, maxsus olov uylarini keltirib chiqargani, olov uylari zamonlar o’tishi bilan mehmonxonalarga aylangani, mexmonxonalar esa borib-borib choyxonalar tusini olgani to’g’riisidagi fikri asosli. "Olov uylari", mehmonxona va choyxonalarni u "erkak uylari" deb ataydi. "Erkak uylari, _ deb yozadi u, musulmonlik davrigacha Urta Osiyoda keng yoyilgan va ijtimoiy ahamiyatli maishiy xodisalardan biri bo‘lgan . Ular qadimiy zavq-shavqdi siginishlarning markazlari o‘laroq jamoa bo‘lib ovqatlanish va o’yinga tushish bilan bog’liq edi".
Yaqin-yaqinlargacha jo’ralar tomonidan asosan mehmonxonalarda o’tkazib kelingan gap-gashtaklar va ularda bo’ladigan ermak o’yinlar, aytishuvlar, mukallidlar, masxarabozliklar o’sha erkak uylari tomoshalari, o’yin-kulgilarining davomidir. Ular "Mexmonxona uyinlari" degan katta bir turkumni tashkil etgan. "Moshoba", "Yumronkozik", "Kadi badbaxt", "Jum-jaka", "Laylak ilonni ovladi", "Burdam", "Echkijonim", "Pustinim", "Chagallok" uyinlari ana shu silsiladan. "Podsho — vazir" o’yini ham aslida olovxonalarga bog’liq xolda maydonga kelgan, qaysiki o’zining nisbatan barqaror savol-javoblari (dialog), podsho, vazir, o’g’ri, yasovul, jallod kabi birmuncha kulgili gavdalantiriluvchi obrazlari, jo’ralarning qisman ijrochi, qisman tomoshabin bo‘lib voqealarda berilib ishtirok etishi bilan dramani, sahna asarini eslatadi.
Zardushtiylik e'tiqodi bilan bog’liq xolda maydonga kelgan to­moshalar orasida ma'budlardan Mitra va Anaxita - Ardvisuraga bag’ishlanganlari alohida ajralib turadi. Xorazmda yaqin yillargacha o’ynab kelingan "Mash'ala" va "Ut o’yin", Buxoro amirligida bo‘lgan "Otashxur" tomoshalari bir zamonlar olov va Mitra timsollariga bog­’liq bo‘lgan , deb o’laymiz.
"Lazgi" raqsining bizgacha yetib kelgan shakllarida quyoshga, olov­ga, Mitraga sig’inishning izlari aniq ko’rinib turadi. Avvalo, u er-kagu ayol, yoshu qari, shoxu gado-ham maniki. Har kim o’z yoshi, jinsi, Xoliga yarasha raqs xarakatlarini bajarib, xis-tuygularini baralla ijro etib, jo’shib o’ynaydi va o’ziga xos obraz yaratadi. Harakatlariga razm solsangiz, quyosh yog’dularida cho’milayotgan, tabiat va xayvonot dunyosiga taqdid qilayotgan, nimadandir quvonib, nimadandir dargazab bo’layotgan kishi xatti-xarakatlarini ko’rganday bo’lasiz.
Tarixiy manbalardan ma'lum bo’lishicha, ajdodlarimizning "Laz-gi"ga o’xshash raqslari V—VII asrlarda nafaqat Turonda, balki Xitoy, Xindiston va boshqa mamlakatlarda ham shuxrat qozongan ekan. Chunon­chi, Xitoyda g‘arbiy o‘lkadan (ya'ni Turondan) o’tgan "Xusyuanchu" raqsi mashxur bo‘lgan. Professor M. Rahmonov raqqosalar o’z xarakatlari bi­lan quyoshning aylanishi, nur taratishini ajib bir extiros bilan ifoda qillgani haqida yozadi. Xozir "charx" va "aylanish" deb ataluvchi va aslida quyosh xarakatini ifoda qiluvchi xarakat Turon raqqosalari ijodida alohida o’rin egallagan.
Turon zaminida Anaxita - Ardvisuraga sig’inish kuchli, unga ba­g’ishlangan maxsus marosimlar, bayramlar, tomoshalar ko’p bo‘lgan. Koxinlar — mustar (keyinroq ijrochilar ham) Anaxitani baland bo’yli, purvikor, kelishgan, chiroyli kiyingan, xilma-xil taqinchoqlar bi­lan bezangan go’zal ayol qiyofasida gavdalantirganlar. Islom davrida Anaxita timsoli ham o’z moxiyatidan uzoqlashib, sof tomosha shakliga aylangan. Anaxita tomoshalari, raqslari o’spirinlar va yigitlar ijrosida XX asr o’rtalarida ham uchrar edi. Xususan, olov uyida nuqul erkaklar va o’spirinlar to’plangan. Mug’ o’spirinlardan birini Anaxita qiyofasida kiyintira boshlaydi, shunda u Anaxita fazilatlarini ta'riflaydi. O’tirganlar ham o‘z munosabatlarini bildirib turishadi. Go’zal Anaxita qiyofasiga kirgan o’yinchini kursiga o’tqizdilar. Uning bir qo’lida jom, bir qo’lida anor bo’ladi. Mug’ (keyinroq Anaxita qiyofasidagi ijrochining o’zi) jomlarga iloxiy sharbat (xaoma) quyib, o’tir-ganlarga uzatadi. Xar kim navbat bilan Anaxita sha'niga bayt aytadi. Keyin Anaxita timsolidagi yigit, jo’ralar tashqariga, olov yonib turgan joyga chiqadilar. Hammalari gulxan atrofida aylanib o’ynaydilar. Anaxita avvalida davrada savlat to’kib o’tiradi, umumiy o’yin tugagach, bir o’zi raqsga tushadi. Shunda mug’ dam-badam qo’lidagi mash'ala bilan Anaxitaning yuzini yoritib, uni madx etib turadi. Dastlab Anaxita timsoli, ijrochiga munosabat, madxiya, qo’shiq o’yin, sharob ichish — hammasi jiddiy tarzda borgan. Ammo diniy moxiyatdan uzoqlashgan sa-yin o’ziga xos teatrlashgan marosim sof tomoshaga, bazmga aylana bor­gan. Bazm axdi endi Anaxitani emas, ayol qiyofasiga kirgan chiroyligina o’spirinni, ya'ni go’zal juvonni ko’rishgan, baytchining hamdu sanolarini o’yinchiga xushomadday qabul qilishgan. O’z zavqlari, ehtiroslarini barchaga izhor etishgan. Anaxita Ambar ona timsoli bilan bogliq maydon tomoshasi ham bo‘lgan ligi ma'lum".
Yangi o‘zbek teatri, ommaviy tomoshalar san'ati va dramaturgiyasi shakllanishidagi dastlabki qadamlar Hamza ijodiy faoliyatida ko’rindi. U XX asr boshida Qo’qonda demokratik dramaturgiyaga va teatrga asos soldi. Bu oqimga Abdulla Avloniy ijodi va uning teatr sohasidagi tashkilotchilik faoliyati ham kiradi. Hamza Sharq xalqdarining, shu jumladan, o‘zbek xalqining asrlar davomida yaratgan ma'naviy va mada­niy yodgorliklarini, demokratik mumtoz adabiyotni, o’z xalqining teatr, Musiqa va raqs san'ati an'analarini chuqur o’rganish, o’zlashtirish va bu boy an'analarni mantiqiy davom ettirish, davr talabiga monand qilib takomillashtirish, rivojlantirish ustida ish olib borgan.
O‘zbek teatri Sharqdagi eng qadimiy teatrlardandir. Qadimgi ommaviy teatr tushunchasiga turli sayillar, tomoshalar, marosim va bazmlar, ularda namoyish etiladigan xilma-xil o’yinlar: qo’g’irchoq sirk o’yinlari va boshqalar kiradi. XVIII-XIX asrlarda xalq sayillarining soni ancha ortdi.
Turkiston xalqdarining xar bir shaxrida o‘ziga xos sayilgoh tomosha gox joylari bo‘lgan. "Masalan, Qo’qonning "Katta chorsu"si sha­xarning markaziy sayilgox joyi hisoblangan. Ayniqsa, bozor kunlari va turli marosim, xayitlar yoki ro’za ayyomlarida chorsu va uning atrofi juda gavjum bo‘lib, ertalabdan to kun qorayguncha atrofdan kelgan odamlar bilan tulib-toshardi. Kechasi tomoshalar "Katta chorsu" maydoniga ko’chardi. Maydonning bir chekkasida bordon bilan o’ralgan bir kichik xona paydo bo’lardi. Bu aktyorlarning kiyim-kechak kiyib, grim qiladigan joylari. Sozanda va ashulachi xofizlar, raqqoslar chorsuning xar ikki tomonidagi choyxonalarga bo’linib o’tirardilar. Tomosha sozandalarning mashqi bilan boshlanardi, o’yinni korfarmon boshqarardi. Davraga xofizlar chiqardilar, so’ngra bir nafas askiya ketardi. Shundan so’ng raqqoslarga navbat keladi, oxirida bir necha spektakl ko’rsatiladi.
XVIII—XIX asrlarda Turkiston xonliklarida teatr hayotini tasvirlaydigan ko’plab manbalar yozib qoldirilgan. "V. Nalivkinning yozishicha, 1821 yilda Umarxon Zomin maxorabasidan g’alaba bilan qaytganida, saroyda va saroy atroflaridagi maydonlarda uzluksiz tomosha­lar davom etgan. Devlar (qadimdan qolgan dev qiyofasida o’ynaladigan o’yin), raqqoslar maydondan maydonga o’tar, ayrim chog’larda esa, ularni she'r o’quvchi so’z ustalari, shoir va xofizlar, aktyorlarning spektakllari almashtirib turgan".
"1872 yilda rus elchilari orasida Qo’qonga kelgan I. Ibroximov xon tomonidan rus elchilari sharafiga tashkil qilingan va bir necha kun davom etgan sayil va tomoshalardan olgan taassurotlarini quyidagicha ta'riflaydi: o’sha kuni kechqurun xon elchilarni sayilga taklif etdi. Saroy oldidagi keng maydonda xaloyiq nixoyatda ko’p edi. Musiqa tovushlari jaranglar, ular xaloyiqning qiyqiriqlari bilan qo‘shilib ketardi. Sayil ertasi kuni ham davom etdi. Bu safar ko‘p minglik tomoshabin ichida xotinlar ham o‘tirishar edi. Uzoqdan maydonga qarab bir necha guruxlarga bo’lingan san'atkorlar kelardi. Oldingi qatorda bir saf bo‘lib musiqachi va ashulachilar o’tishdi, so’ngra fonarchalar bilan bezalgan qayiqlarda saf-saf bo‘lib raqqoslar o’tadilar, Qo’qonda bu raqsning shu yerga xos turi bor, ular kemada o’ynaydilar. Ular orqasidan ko’zlar kiyimidagi "raqqoslar" guruxi kelishmoqda, qo’llarida mash'ala ko’tarib olgan. Bular xonning maxsus "raqqoslari" edi. Bularning ketidan turli kiyimda aktyorlar o’tadilar.
So’ngra xon o’tirgan shiypon qoshida 12 ta qayiqqa o’tirgan ras­qos xozir bo’ladi. Xon ishorasi bilan ular ro’paradan joy oladilar, kuylaydilar, ammo sho’x lapar uzoq davom etmaydi. Bu o’yin boshlanishining muqaddimasi edi, xolos. So’ngra raqqoslar o’yini boshlanadi. Ular ashula aytib, tez va mayin qadam tashlab o’tadilar, qosh qoqib, jilva qiladilar. O’z gavdalarini nafis silkitadilar. Raqqoslar xon Qoshidan 12 tadan guruh-guruh bo‘lib o’tadilar, xon ro’parasiga kelganda charx uradilar va yana xaloyiq tomonga o’tib ketadilar. Shunday qilib, bir guruxni ikkinchisi almashtirib turadi. Tomoshabin ularni qichqirib qarshi oladi. So’ngra ularning o‘rnini aktyorlar egallaydilar..."'
Bunday tomosha, sayillar haqida buyuk o‘zbek yozuvchisi A. Qodiriy o’zining "Mexrobdan chayon" romanida yozgan ma'lumotlari ham juda qizi-qarlidir: "... Xon bukun jum'a namoziga ko’ngil ochmoqchi va bundagi yig’ilganlar shu ko’ngil ochish soatida ishtirok etuvchi xonning ko’ngil-tortarlari, ya'ni mamlakat a'yonlari edilar. Shoxsupadan bir oz narida atrofi bordon bilan urogliqbir kapa paydo bo‘lgan va bu kapa ichida bir necha kishi suxbat qurib o’tirar edilar. Birdan hamma shuv etib qo’zg’aldi. Ichkaridan kimxob tun bilan yugon qornini o’ragan, oqshoxi sallasini manglayigacha tushirgan Xudoyor ko’rindi. Shu vaqtda nimsupalarning biridan cholg’ular tovushi keldi. Sozlar nafis va oxangdor qilib "Sarbozcha" kuyini chaldilar. Kuy sozda qaytarib olingach, xon orqasidagi yosh sipoxlarning bir qismidan shu kuyning ashulasi eshitildi:
Shaxanshohim, shaxanshoxim, baxtingiz kulsin Davlatingiz, shavkatingiz dushmanlar ko’rsin.
Xon supaning zinasiga yetib, yuqori mindi. Soz ham to’xtadi. Supaning zinasida udaychi xozir bo‘lib, qo’lini ko’tardi, raiyat ham uning bilan barobar duoga qo’l ochdilar. Duodan so’ng barcha yuz siypadi. Xon udaychiga bir narsa deb ishorat qildi. Barchaning ko’zi boyagi bordonlik uyga tushdi. Bordon ichidan uzun bo’yli, qora soqolli, ustida malla tun, simobiy bo’z sallasining peshini bir qarich osiltirgan bir kishi chiqdi. Birdan xon va raiyat kulib yubordilar, bu kishi Xudoyorning eng yaxshi ko’rgan qizigi Zokir gov edi..." Shu tarifa tomosha boshlangan.
Shu kabi xalq, sayillari, tomoshalar deyarli barcha xonliklarda rivojlangan. XVIII—XIX asrda Xorazmda ham teatr san'ati keng rivoj­langan. Xorazm tarixiga oid "Riyozud-duala" asarining "Tuynoma" bo‘limida Ollo Kulixon (1825-1842) o’g’il to’yi munosabati bilan 1835 yilda o’tkazilgan tomoshalarda turli san'atkorlar qatori sozanda va bozandalar (masxarabozlar) ham ishtirok etgani va mexmonlarni qattiq kuldirganlari ko’rsatib o’tilgan.
Muhammad Rahim II (Feruz) xukmronlik qilgan davrda (1865— 1872) teatr hayoti birmuncha rivojlangani tufisida va xon uzi shoir va bastakor bo‘lgan idan, uz poytaxtiga sozanda, shoir va xrfizlar, masxaraboz — aktyorlarni tuplab, ularni takdirlab turgani tufisida ma'lumotlar mavjud.
"1870 yilda asir tushgan va Xivada ikki yildan ortiqroq istiqomat qilgan Ilya Ilichkov ruslar kelishidan oldin bozor maydonlarida, ko’cha-ko’y va shahar atroflarida, shuningdek bahorda, lola bayramlarida sayil va tomoshalar o’tishini, unda juda ko’p sonli so­zanda, raqqos va aktyorlarning qatnashganlarini yozadi".
Xaqiqatan ham Xorazmda "Navro’z" va "Lola" bayramlari keng ko’lamda o’tkazilgan. "A. Kopieva (Karseva) degan bir rus ofitserining xotini 1875 yilda shunday tomoshani o’z ko’zi bilan ko’rgan va yozib qoldirgan. "Gavjum sayil bo’ldi, - yozadi u, — ikkita xitoycha qayiq yasashdi, qayiq soyabonli bo‘lib, qayiq ichiga fonuslar osishdi, bir soyabon tagiga xitoy ayoli libosidagi er­kak o’tirdi, nihoyat qayiqlar maydon bo’ylab "suza" ketdi. Voqea kechasi bo’layotgan edi. Shu bois chiroyli manzara hosil bo’ldi. Keyin raqslar boshlandi, hamma o’yinga tushdi. Kim sakragan, kim qo‘shiq aytgan, kim aftini tirishtirgan, qayiqlar go’yo suzganday ...so’ngra devlarning niqobini kiygan bir necha kishi paydo bo’ldi. To yarim tungacha shovqin-suron, o’yin-kulgu hamma yoqni qopladi". Qayiqning va unda o’tirgan "ayol"ning Xitoyga mutlaqo aloqasi yo‘q albatta. Qayiqning g’ayri tabiiyligi, qayiqchi xonimning allaqanday notanish libosda chiqqani, rus ayoliga xitoy­cha tuyulgandir. Bundan qat'i nazar, u yozib qoldirgan ma'lumot qimmatli, negaki, unga tayangan xolla, Xorazmda XIX asr so’ngida ham Amudaryo bilan bog’liq butun bir tomosha ko’rsatilgan, deb aytish mum­kin. Aniqrog’i, bunda Anaxitaning ("Avesto") Arallar deb ataluvchi yovuz kuchlarga qarshi kurashi, rom qilishi o’z ifodasini topgan. Devlar shundan dalolat beradi..."
O‘zbek san'atshunosi T. Obidovning aniqlashicha, Xorazm aktyorlarining spektakllari bir necha turlarga bo’lingan. Shuning uchun, musiqali va musiqasiz ko’rsatiladigan spektakllar, pantomimik tomoshalar: monospektakllar, "Xatarli o’yin" va boshqalar. Shular ichidagi "Xatarli o’yin" katta turkumdagi tomosha bo‘lib, turli mavzudagi bir nechta mustaqil tomoshalardan iborat. "Xatarli o’yin" asosan "Navro’z" va "Lola" bayramlarida, sayil va yig’inlarda namoyish etilgan va u bir necha kun davom etgan "Xatarli o’yin"ning namoyish (ijro etilishi) dasturi quyidagicha sozandalar "Navo", "Dugox" chalib, odamlarni tomoshaga chaqiradilar So’ng, bir aktyor qayroq bilan "Norim-norim" o’rniga tushib, davr; aylanadi. Shundan keyin masxaraboz ufori ("Gul ufori")si boshlanadi. Ikki aktyor davraga chiqib, bugun qiziq tomosha bo’lishi haqidagi dialogni olib borishadi. Shundan keyin xajviy raqs o’ynaladi; keyin yana ikki aktyor she'r aytib, tomoshabinga o’zlarini tanishtirishadi So’ng "Ruvon atari" tomoshasi, keyin "Govdanboy xatari" va boshqa spektakllar navbati bilan namoyish etiladi.
"Xatarli o’yin" spektakllari qat'iy rejada va boshidan oxirigacha musiqa va raqs bilan uyg’unlashgan, bu tomoshalarda to’rtdan sakkiztagacha aktyor ishtirok etgan. Mana shunday katta turkumda tomosha ko’rsatish yo’llari boshqa xonliklarda uchramaydi.
Xorazmda pantomimik tomoshalar ikki guruxga ajratilgan. Xonovot pantomimalari ("Tustovuq o’yini", "Chagalloq", "Kaptar o’yini", "Ayiq o’yini" va xokazolar), mexnat va maishiy pantomimalar ("Olma terish", "Chugirma tikish", "Kampir" va xakazolar). Bun­day pantomimik tomoshalarda aktyor ma'noli xatti-xarakat, imoshora, turli qiliqlar orqali taqdid qilinayotgan siyrat yoki xayvonning xolatini, o’ziga xos xususiyatlarini yoxud mexnat jarayonlarini so’zsiz ifodalaganlar. Bunday tomoshalar musiqa va raqs bilan qo’shib namo­yish etilgan.
Xorazmda monospektakl (bir aktyor teatri) ham keng tarqalgan. Aktyor bir o’zi turli niqoblar yordami bilan 2-3 obrazni ijro etgan. Bunday aktyorlar eng yaxshi xikoya aytuvchi va raqqos ham bo’lishgan, ularning repertuari boy va rang-barang bo‘lgan .
Qadimgi o‘zbek teatri san'ati repertuari ustida so’z yuritsak uni musiqa va xoreografiya san'atidan alohida ko’rib bo‘lmaydi. Buning sababi, qadimgi o‘zbek teatri umumlashgan (sintetik) xarakterga ega bo‘lib, u musiqa va raqs san'ati bilan qorishib ketgan. Turli shaxarlarda o’tadigan xilma-xil sayil, tomosha va marosimlarda ko’rsatiladigan o’yinlarning belgilangan ma'lum dasturi, tartib va qoidalari bo‘lgan. Bunday katta tomoshalar bir necha kunga cho’zilib, har kuni san'atning xilma-xil turlari bilan navbatma-navbat qatnashganlar.
"... XIX asrning birinchi yarmida Qo’qondagi shahar maydonlarida o’tadigan katta sayil va tomoshalarning tartib va dasturlari quyida­gicha bo‘lgan: tomosha boshlanishidan oldin keng maydonni musiqa sadolari koplab oladi, so’ngra san'atkorlarning umumiy chiqishi boshla­nadi. Oldin mashshoq va xofizlar to’dasi o’tadi, ular ketidan bir gurux ishtirokchilar gullar bilan bezatilgan archa daraxtlarini ko’tarib boradilar. So’ngra raqqos va "raqqosalar"dastasi o’tadi, ularning ba'zilari qayiqda keladilar, qo’llarida bezatilgan fonuschalar bor. Yana bir gurux o’yinchi "qizlar" tayoqchalarga bog’langan mash'alalar ko’tarib olganlar. Orkestr "Sarbozcha" kuyini chalib turadi. Keyin maydonga sahna kiyimlarida aktyorlar guruxi kirib keladi. Ular aktyorlarga xos uzun, uchli qizil qo’lqop kiyib olganlar. Bir gurux xo’r aytishib, afsonaviy qahramon Rustam va uning rafiqasi statuyasi o’rnatilgan fil yetaklab keladilar. Mana shunday parad va tantanali marosim nixoyasida tomosha boshlanadi. Birinchi navbatda, sozandalar "Talkin" va "Gulyor shaxnoz"ni ijro etadilar. So’ngra maydonga ashulachilar kirib kelishadi. Ular davra aylanib, 10dan 12gacha ashula aytishib, o’z san'atlarini namoyish etadilar. Ulardan so’ng navbat raqqos va "raqqosalar"ga yetadi va ular "Katta o’yin" yoki "Kema o’yinini yaxlitligicha ijro etadilar. O’yinlar ikki-ikki yarim soatga cho’ziladi. Tomosha oxirida aktyorlar bir necha spektakl ko’rsatadilar. Ikkinchi kundagi tomoshada "raqqosalar" san'ati asosiy o’rin egallaydi. Bu safar dasturga dorbozlar, muallaqchilar, nayrangbozlar ham qo’shiladi. Bularning hamma o’yinlari Musiqa va ashula bilan qo’shib olib beriladi..."
Shunday qilib, ibtidoiy zamonlarda vujudga kelgan mifologiya murakkablashib, bir tizimga tusha borib, zardushtiylikning yuzaga kelishi va "Avesto"ning yaratilishida poydevor bo‘lgan. Zardushtiylik­ning aqidalari — "Avesto" o’z navbatida Turon tomosha san'atlarining shakllanishida qatnashib, ko’p asrlar davomida manba vazifasini o’tab kelgan. Islom davrida ham zardushtiylik bilan bog’liq maydonga kel­gan ko’pgina tomoshalar, bayramlar, marosimlar o’z mazmuni va shaklini birmuncha o’zgartirgan holda yashashda davom etgan. Bizgacha yetib kel­gan an'anaviy teatr, raqs va sirk tomoshalari, xalq bayramlari, teatrlashgan marosimlar va namoyishlar tarkibidagi butun bir qatlam shundan dalolat beradi.