Standartlari
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2-misol.
Kompaniya xaridorlar bilan ishlashni takomillashtirish va avtomatlashtirish maqsadida kompyuter dasturi sotib oldi. Dasturning sotib olish narhi 100000 sh.b., urnatish va testdan o’tkazish 6000 sh.b. ni tashkil qiladi, xodimlarni o’qitish 2000 sh.b., kelgusida dasturni yangilab borish va xizmat ko’rsatish uchun 3000 sh.b. kerak bo’ladi. Nomoddiy aktiv tannarxini aniqlash uchun xarajatlarni hisoblaymiz. (100000+6000) 106000 sh.b. Xodimlarni o’qitish xarajati foyda va zararlarga, dasturni yangilab borish va xizmat ko’rsatish uchun xarajatlar paydo bo’lgan davrida tan olinadi. MHXS 3 “Biznes birlashuvlari” ga muvofiq, agarda nomoddiy aktiv biznes birlashuvi jarayonida sotib olinsa, ushbu nomoddiy aktivning tannarxi xarid sanasidagi uning haqqoniy qiymatiga teng bo’ladi. Nomoddiy aktivning haqqoniy qiymati aktivda mujassamlangan kutilayotgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarning tadbirkorlik sub’ekti tomonidan olinishi ehtimoli to’g’risidagi kutishlarni aks ettiradi. Boshqacha qilib aytganda, iqtisodiy manfaatlar oqimining muddati yoki summasi bo’yicha noaniqlik mavjud bo’lishidan qat’iy nazar, tadbirkorlik sub’ekti iqtisodiy manfaatlar olinishini kutadi. Shu tufayli, biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktivlar uchun doimo qanoatlantirilgan deb inobatga olinadi. Agarda biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan aktiv ajraladigan bo’lsa yoki shartnomaviy boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa, aktivning haqqoniy qiymatini ishonchli baholash uchun yetarlicha ma’lumot mavjud bo’ladi. Shu tufayli, biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktivlar uchun doimo qanoatlantirilgan deb inobatga olinadi. Tadbirkorlik sub’ektining tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish loyihasi jarayoni nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantiradi, qachonki u: (a) aktiv ta’rifini qanoatlantirsa; va (b) aniqlanadigan, ya’ni ajraladigan bo’lsa yoki shartnomaviy boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa. Agarda biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktiv ajraladigan bo’lsa yoki shartnomaviy boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa, aktivning haqqoniy qiymatini ishonchli baholashda yetarlicha ma’lumot mavjud bo’ladi. Qachonki nomoddiy aktivning haqqoniy qiymatini hisoblashda foydalaniladigan baholar uchun turli xil ehtimollarga ega mumkin bo’lgan natijalar kengligi mavjud bo’lsa, ushbu mavhumlik aktivning haqqoniy qiymatini hisoblashda inobatga olinadi. Biznes birlashuvi jarayonida sotib olingan nomoddiy aktiv ajraladigan bo’lishi mumkin, biroq u faqatgina tegishli shartnoma, aniqlanadigan aktiv yoki majburiyat bilan birga ajraladigan bo’lishi mumkin. Bunday holatlarda, xaridor nomoddiy aktivni gudvildan alohida tarzda, biroq tegishli modda bilan birga tan oladi. Xaridor bir birini to’ldiruvchi nomoddiy aktivlar guruhini yagona aktiv sifatida 114 tan olishi mumkin, faqatgina alohida aktivlarning foydalanish muddati bir xil bo’lganda. Masalan, “Brend” va “Brend nomi” atamalari savdo belgilari va boshqa belgilar uchun sinonimlar sifatida foydalaniladi. Biroq, “Brend” va “Brend nomi” atamalari umumiy marketing atamalari bo’lib, ular odatda bir birini to’ldiruvchi aktivlarga, masalan, savdo belgisi (yoki xizmat belgisi) va uning tegishli savdo nomi, formulalari, tarkiblari va texnologik ekspert bilimlariga nisbatan foydalaniladi. Tadqiqot yoki tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish xarajati bu-alohida yoki biznes birlashuvida sotib olingan va nomoddiy aktiv sifatida tan olingan tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish loyihasiga tegishli; va Biznes birlashuvida sotib olingan va nomoddiy aktiv sifatida tan olingan tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish loyihasi bo’yicha navbatdagi xarajatlar: (a) sarflangan paytda xarajat sifatida tan olinadi, agarda u tadqiqot xarajati bo’lsa; (b) sarflangan paytda xarajat sifatida tan olinadi; va (v) sotib olingan tugallanmagan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish loyihasining balans qiymatiga kiritiladi. Ba’zi holllarda, nomoddiy aktiv davlat granti yordamida bepul yoki o’rniga nominal tovonni berish evaziga olinishi mumkin. Bunday holat davlat tadbirkorlik sub’ektiga nomoddiy aktivlarni, masalan, aeroportdagi qunish huquqlari, radio yoki televidenie stantsiyalarini boshqarish litsenziyalari, import litsenziyalari yoki kvotalari yoki boshqa cheklangan resurslardan foydalanish huquqlarini taqdim etganda yoki ajratganda yuz berishi mumkin. MHXS 20 “Davlat grantlarini hisobga olish va davlat yordamini ochib berish” ga muvofiq, tadbirkorlik sub’ekti ham nomoddiy aktivni ham grantni dastlab haqqoniy qiymatda tan olishni tanlashi mumkin. Agarda tadbirkorlik sub’ekti aktivni dastlab haqqoniy qiymatda tan olmaslikni tanlasa, tadbirkorlik sub’ekti aktivni dastlab nominal qiymatda tan oladi (MHXS 20 tomonidan ruxsat etilgan muqobil yondashuv) va bunga aktivni ko’zda tutilgan foydalanish holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq har qanday xarajatlar qo’shiladi. Bir yoki bir necha nomoddiy aktivlar nomonetar aktiv yoki aktivlar yoki monetar va nomonetar aktivlar birikmasi evaziga sotib olinishi mumkin. Quyida keltirilgan mulohaza bir nomonetar aktivni boshqasiga ayirboshlashga tegishlidir, biroq u yuqorida qayd etilgan barcha ayirboshlashlarga nisbatan ham qo’llaniladi. Bunday nomoddiy aktivning qiymati haqqoniy qiymatda baholanadi, qachonki (a) ayirboshlash operatsiyasi tijorat maqsadlarig ega bo’lmaguncha yoki (b) qabul qilingan aktivning ham topshirilgan aktivning ham haqqoniy qiymati ishonchli baholanmaguncha. Sotib olingan aktiv xuddi shu usulda baholanadi, hattoki agarda tadbirkorlik sub’ekti topshirilgan aktivni tan olishni tezda to’xtata olmasa ham. Agarda sotib olingan aktiv haqqoniy qiymatda baholanmasa, uning qiymati topshirilgan aktivning balans qiymatida baholanadi. Tadbirkorlik sub’ekti ayirboshlash operatsiyasi tijorat maqsadlariga egaligini operatsiya natijasida uning kelgusi pul oqimlari qanchalik darajada o’zgarishi kutilishini inobatga olgan holda aniqlaydi. Ayirboshlash operatsiyasi tijorat 115 maqsadlariga ega, agarda: (a) qabul qilingan aktiv bo’yicha pul oqimlarining tarkibiy tuzilmasi (masalan, xatar, muddat va summa) topshirilgan aktiv bo’yicha pul oqimlarining tarkibiy tuzilmasidan farq qilsa; yoki (b) tadbirkorlik sub’ekti faoliyatining operatsiya ta’sir qilgan qismining tadbirkorlik sub’ektiga-xos qiymati ayirboshlash natijasida o’zgarsa; va (v) (a) yoki (b) dagi tafovut ayirboshlangan aktivlarning haqqoniy qiymatiga nisbatan katta bo’lsa. Ayirboshlash operatsiyasi tijorat maqsadlariga ega ekanligini aniqlash uchun, tadbirkorlik sub’ekti faoliyatining operatsiya ta’sir qilgan qismining tadbirkorlik sub’ektiga-xos qiymati soliqdan so’nggi pul oqimlarini aks ettirishi lozim. Ushbu tahlillarning natijasi tadbirkorlik sub’ekti batafsil hisob-kitoblarni amalga oshirmasidan aniq bo’lishi mumkin. Nomoddiy aktivni tan olish sharti bu aktivning qiymati ishonchli baholanishidir. Nomoddiy aktivlarning haqqoniy qiymati ishonchli baholanadi, agarda (a) oqilona haqqoniy qiymat baholari kengligidagi o’zgarish ushbu aktiv uchun ahamiyatli emas yoki (b) kenglikdagi turli baholarning ehtimollari oqilona baholanishi mumkin va haqqoniy qiymatni aniqlashda foydalanilishi mumkin. Agar tadbirkorlik sub’ekti yoki qabul qilingan yoki topshirilgan aktivning haqqoniy qiymatini ishonchli aniqlay olsa, bunda qabul qilingan aktivning haqqoniy qiymati yaqqolroq namoyon bo’lmaguncha, topshirilgan aktivning haqqoniy qiymatidan tannarxni hisoblashda foydalaniladi. Ichki yaratilgan gudvill aktiv sifatida tan olinmasligi lozim. Ba’zi holatlarda, kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirib chiqarish uchun xarajat amalga oshiriladi, biroq u mazkur Standartdagi tan olish mezonini qanoatlantiradigan nomoddiy aktivni paydo bo’lishiga olib kelmaydi. Bunday xarajat odatda ichki yaratilgan gudvillning qismi sifatida inobatga olinadi. Ichki yaratilgan gudvill aktiv sifatida tan olinmaydi, chunki tadbirkorlik sub’ekti nazoratida bo’lgan holda, aniqlanadigan resurs (ya’ni, u na ajraladigan va na shartnomaviy yoki boshqa yuridik huquqlardan kelib chiqadigan resurs) emas, qaysiki tannarxda ishonchli baholanadi. Tadbirkorlik sub’ektining haqqoniy qiymati bilan uning aniqlanadigan sof aktivlarining har qanday paytdagi balans qiymati o’rtasidagi farq tadbirkorlik sub’ektining haqqoniy qiymatiga ta’sir etadigan bir qator omillarni qamrab olishi mumkin. Biroq, bunday farqlar tadbirkorlik sub’ekti tomonidan nazorat qilinadigan nomoddiy aktivlarning qiymatini aks ettirmaydi. Quyidagi muammolar tufayli, ba’zida ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tan olish mezonini qanoatlantirishini aniqlash qiyin bo’ladi: (a) kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirib chiqaradigan aniqlanadigan aktiv mavjudligini va qachon mavjud bo’lishini aniqlash; va (b) aktiv qiymatini ishonchli aniqlash. Ba’zi hollarda, nomoddiy aktivni ichki tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish xarajatlarini tadbirkorlik sub’ektining ichki yaratilgan gudvillini saqlash yoki yaxshilash yoki kunlik faoliyatini amalga oshirish xarajatlaridan farqlay olinmaydi. Shu tufayli, nomoddiy aktivni tan olish va dastlabki baholash bo’yicha umumiy 116 talablarni qondirishga qo’shimcha tarzda, tadbirkorlik sub’ekti barcha ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktivlarga nisbatan talablarni va qo’llanmani qo’llaydi. Ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tan olish mezonini qanoatlantirishini aniqlash maqsadida, tadbirkorlik sub’ekti aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish jarayonini ikki qismga bo’ladi: (a) tadqiqot bosqichi; va (b) tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichi. “tadqiqot” va “tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish” atamalari ta’riflangan bo’lsada, mazkur Standart maqsadi uchun “tadqiqot bosqichi” va “tajriba- konstruktorlik ishlab chiqish bosqichi” atamalari kengroq ma’noga ega. Agar tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivni yaratish bo’yicha ichki loyihaning tadqiqot bosqichini tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichidan farqlay olmasa, tadbirkorlik sub’ekti ushbu loyiha bo’yicha xarajatlarni, xuddiki ular faqatgina tadqiqot bosqichida sarflangan sifatida, inobatga oladi. Tadqiqot (yoki ichki loyihaning tadqiqot bosqichi) natijasida yuzaga kelgan hech qanday nomoddiy aktiv tan olinmaydi. Tadqiqot (yoki ichki loyihaning tadqiqot bosqichi) bo’yicha sarflar ular amalga oshirilganda xarajat sifatida tan olinishi lozim. Ichki loyihaning tadqiqot bosqichida, tadbirkorlik sub’ekti ehtimolli kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltiradigan nomoddiy aktiv mavjudligini namoyish eta olmaydi. Shu tufayli, ushbu sarf u amalga oshirilganda xarajat sifatida tan olinadi. Quyidagilar tadqiqot faoliyatlariga misol bo’la oladi: (a) yangi bilimlarni egallashga mo’ljallangan faoliyat; (b) tadqiqot topilmalarini yoki boshqa bilimlarni izlash, baholash va yakuniy tanlab olish, qo’llash; (v) xom-ashyolar, uskunalar, mahsulotlar, jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlar uchun muqobillar izlash; va (g) yangi yoki takomillashtirilgan xom-ashyolar, uskunalar, mahsulotlar, jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlar uchun mumkin bo’lgan muqobillarni yaratish, dizayn tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish, baholash va yakuniy tanlab olish. Tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish (yoki ichki loyihaning tajriba- konstruktorlik ishlab chiqish bosqichi) natijasida yuzaga kelgan nomoddiy aktiv tan olinadi, faqatgina agarda tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni barchasini namoyish eta olsa: (a) Nomoddiy aktivni foydalanishga yoki sotishga tayyor qilish bo’yicha uni tugallashning texnik imkoniyatini. (b) O’zining nomoddiy aktivni tugallash va undan foydalanish yoki uni sotish bo’yicha moyilligini. (v) O’zining undan foydalanish yoki uni sotish qobiliyatini. (g) Nomoddiy aktiv qay tarzda ehtimolli kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirishini. Shu o’rinda, tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivning mahsulotiga yoki nomoddiy aktivning o’ziga nisbatan bozor mavjudligini, yoki agarda u ichki foydalanishga mo’ljallangan bo’lsa, nomoddiy aktivning foydaliligini namoyish etishi mumkin. (d) Nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishni tugallash va 117 undan foydalanish yoki uni sotish uchun muvofiq texnik, moliyaviy va boshqa resurslarning mavjudligini. (e) Tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish mobaynida nomoddiy aktivga tegishli sarflarni ishonchli baholash qobiliyatini. Ichki loyihaning tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichida, tadbirkorlik sub’ekti, ba’zi hollarda, nomoddiy aktivni aniqlay olishi va nomoddiy aktiv ehtimolli kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltirishini namoyish eta olishi mumkin. Bunga sabab shuki, loyihaning tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bosqichi tadqiqot bosqichiga nisbatan yanada takomillashgan bo’lishidir. Quyidagilar tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlariga misollardir: (a) ishlab chiqarish yoki foydalanishdan oldingi andozalarni va modellarning dizayni, yasalishi va sinovi; (b) yangi texnologiyani qamrab olgan uskunalar, andozalar, shakllar va qoliplar dizayni; (v) tijoriy ishlab chiqarish uchun iqtisodiy maqsadga muvofiq hajmda bo’lmagan dastlabki korxona dizayni, qurilishi va faoliyati; va (g) yangi yoki takomillashgan xom-ashyolar, uskunalar, mahsulotlar, jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlar uchun tanlangan muqobillar dizayni, yasalishi va sinovi. Nomoddiy aktiv qaytarzda ehtimolli kelgusi iqtisodiy manfaatlarni keltiriishini ko’rsatish maqsadida, tadbirkorlik sub’ekti MHXS 36 “Aktivlar qadrsizlanishi” dagi tamoyillardan foydalangan holda aktivdan olinadigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni baholaydi. Agarda aktiv faqatgina boshqa aktivlar bilan birga iqtisodiy manfaatlarni keltirisa, tadbirkorlik sub’ekti BHXS 36 dagi pul mablag’larini hosil qiladigan birliklar tamoyilini qo’llaydi. Nomoddiy aktivni tugallash, foydalanish va manfaatlar olish uchun resurslarning mavjudligi, masalan, zaruriy texnik, moliyaviy va boshqa resurslarni va tadbirkorlik sub’ektining ushbu resurslarni ta’minlay olish qobiliyatini aks ettiradigan biznes reja orqali ko’rsatilishi mumkin. Ba’zi hollarda, tadbirkorlik sub’ekti tashqi moliyalashtirish mavjudligini namoyish etishi mumkin, bunda tadbirkorlik sub’ekti kreditorning rejani moliyalashtirishga moyilligi bo’yicha ko’rsatmasiga ega bo’lgan holda ko’rsatadi. Tadbirkorlik sub’ektining xarajat tizimlari odatda nomoddiy aktivni ichki tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish xarajatlarini, masalan, ish haqlari va avtorlik huquqlariga yoki litsenziyalarga ega bo’lishga yoki kompter dasturini tajriba- konstruktorlik ishlab chiqishga sarflangan xarajatlarni ishonchli baholay oladi. Ichki ishlab chiqilgan brendlar, titul ma’lumotlari (nomlanishlar), nashr nomlari, mijozlar ro’yxati va mohiyatan bir xil moddalar nomoddiy aktivlar sifatida tan olinmasligi lozim. Ichki ishlab chiqilgan brendlar, titul ma’lumotlari (nomlanishlar), nashr nomlari, mijozlar ro’yxati va mohiyatan bir xil moddalar bo’icha sarflar butun bir biznesni rivojlantirish xarajatlaridan farq qilmasligi mumkin. Shu tufayli, bunday moddalar nomoddiy aktivlar sifatida tan olinmaydi. Ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktivning tannarxi aktivni rahbariyat 118 ko’zlagandek ishlay oladigan qilib yaratish, ishlab chiqarish va tayyorlashga zarur bo’lgan barcha bevosita tegishli xarajatlarni qamrab oladi. Bevosita tegishli xarajatlarga misollar quyidagilardir: (a) nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishda foydalanilgan yoki iste’mol qilingan xom-ayoshlar va xizmatlar xarajatlari; (b) nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish bo’yicha yuzaga keladigan xodimlarga haq to’lash xarajatlari (MHXS 19 da ta’riflangandek); (v) yuridik huquqni ro’yxatdan o’tkazish haqlari; va (g) nomoddiy aktivni tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishda foydalanilgan patentlar va litsenziyalarning amortizatsiyasi. BHXS 23 da foizni ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tannarxining qismi sifatida tan olish mezoni ta’kidlanadi. Quyidagilar ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktiv tannarxining qismlari emas: (a) sotish, ma’muriy va boshqa umumiy ustama xarajatlari, bunda ushbu xarajatlar aktivni foydalanish uchun tayyorlashga tegishli bevosita xarajatlar bo’lmaguncha; (b) aktiv belgilangan faoliyat ko’rsatishga erishishidan oldin aniqlangan samaradorsizliklar va dastlabki operatsion zararlar; va (v) aktivdan foydalanish uchun xodimlarni tayyorlash xarajatlari. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|