Statistik müşahidə haqqında anlayış və onun vəzifələri

Statistik müşahidənin xətası iki qrup xətaya ayrılır - qeyd xətası və reprenzetativ xətaya. Bu xətaların hər biri təsadüfi və müntəzəm xətaya bölünür.

Qeyd xətası faktların düzgün müəyyən edilməməsi, yaxud faktların düzgün qeydə alınmaması nəticəsində baş verir. Qeyd xətası həm ümumi, həm də qeyri-ümumi müşahidədə baş verə bilər.

Reprezentativ xəta ancaq başdan-başa olmayan müşahidədə baş verir. Bu xəta öyrənilən hadisənin bütün vahidlərinin əhatə olunmamasından irəli gəlir.

Statistika müşahidəsinin proqram – metodoloji və təşkilati məsələlərini düzgün həyata keçirmək nəticəsində tam, dolğun məlumat əldə etmək mümkündür. Bununla bərabər toplanılan məlumatın dəqiqliyini təmin etmək üçün müşahidə prosesində və sonra bir sıra tədbirlər həyata keçirmək lazımdır. Belə tədbirlər sırasına müşahidəni aparmaq üçün kadrların düzgün seçilməsini və onların lazımi səviyyədə təlimatlandırılmasını, müşahidənin aparılmasına nəzarətin gücləndirilməsini, toplanılmış məlumatın dəqiqliyini nəzarət gəzintisi əsasında yoxlanılmasını və s. təmin etmək lazımdır.

Toplanılan məlumatın tam, dəqiq olmasını təmin etmək tələb olunan şərtlər sırasına müşahidənin proqramının düzgün tərtib olması, statistika formulyarlarında sualların düzgün qoyulması, təlimatın lazımi səviyyədə tərtib olunması, müşahidə vaxtının və onun aparılması müddətinin düzgün müəyyən edilməsi və s. daxildir.

Müşahidə nəticəsində əldə edilmiş statistika məlumatı ilə sosial-iqtisadi hadisənin həqiqi qiyməti arasında əmələ gələn fərq statistika müşahidəsinin xətası adlanır.

Statistika müşahidəsinin xətası, iki qrup xətaya – qeyd xətasına və reprezentativ xətaya ayrılır. Bu xətaların özləri də təsadüfi və müntəzəm xətaya bölünür.

Qeyd xətası toplanılan məlumatın düzgün müəyyən edilməməsi və ya düzgün alınmaması nəticəsində baş verir. Qeyd xətası həm ümumi, həm də qeyri ümumi müşahidələrdə baş verə bilər.

Təsadüfi qeyd xətası müxtəlif səbəblərdən qeydiyyatı aparan şəxsin faktları düzgün dərk etməməsindən, rəqəmləri düz yazmaması və s. nəticəsində baş verə bilər. Məsələn, əhalinin siyahıyaalınmasında qeydiyyatçı 26 yaş əvəzinə 62 yazması təsadüfi xətadır. Bu növ xətalar baş verə bilər. Kütləvi məlumatlar əsasında baş verən belə xətalar, böyük ədədlər qanunun prinsiplərinə uyğun olaraq qarşılıqlı ödənilirlər.

Müntəzəm qeyd xətası göstərilən göstəricilərin, çox vaxt, yuvarlaqlaşdırılması nəticəsində baş verir. Mə­sə­lən, əhalinin siyahıyaalınmasında qeydə alınan şəxsin həqiqi yaşının 51-52 yaş olması əvəzinə çox vaxt 50 yaş yazılması müntəzəm qeyd xətasının baş verməsinə səbəb olur. Belə xəta qəsdən edilən xəta adlanır.

Qəsdən edilən qeyd xətası, qeydiyyat aparan şəxslərin düşüncəli olaraq təhrif edilmiş məlumat vermələri nəticəsində baş verir. Qəsdən edilən qeyd xətası statistika müşahidəsinin bütün növlərində baş verə bilər. Ona görə də statistika orqanları aparılan müşahidələrə nəzarətin lazımi səviyyədə olmasına nail olmalıdırlar.

Reprezentativ xəta ancaq qeyri-ümumi müşahidələrdə baş verir. Tədqiq olunan statistika məcmusunun bütün vahidlərinin müşahidə əsasında əhatə olunmaması nəticəsində reprezentativ xəta baş verə bilər. Bu xətanın mahiyyəti haqqında lazımi məlumat “Seçmə müşahidəsi” mövzusunda verilir.

Statistika müşahidəsi başa çatdıqdan sonra toplanılmış məlumata nəzarət həyata keçirmək məqsədilə ətraflı yoxlanılmalıdır. Bu zaman müşahidə vahidinin tam əhatə olunması, statistika formulyarlarının və digər müşahidə sənədlərinin düzgün doldurulması birinci növbədə yoxlanılmalıdır. Müşahidə zamanı toplanmış məlumatlar həm məntiqi, həm də hesablama yolu ilə yoxlanılmalıdır.

Məntiqi yoxlamada statistika məlumatları müşahidənin proqramındakı qarşılıqlı əlaqədə olan sualların cavabı ilə müqayisə edilməklə uyğunsuzluq aşkar edilə bilər. Məsələn, əhalinin siyahıyaalma vərəqəsində soruşulan şəxsin qarşısında 5 yaş və eyni zamanda evlidir yazılarsa, məntiqi olaraq bu iki sualdan birinin cavabının düz olmadığı aydın olar. Əgər sonrakı sualların cavabında həmin şəxsin ali təhsilli, həkim işləyir sözləri yazılarsa, aydın olar ki, yaşın qeydə alınmasında səhvə yol verilmişdir.

Hesablama yolu ilə toplanılmış məlumata nəzarət yekun məlumatların yoxlanılması əsasında həyata keçirilir. Məntiqi nəzarət məlumatın düzgünlüyünə ancaq şübhə yaratdığı halda, hesablama nəzarəti xətanın (səhvin) mövcudluğunu müəyyən etməyə imkan verir.

Statistika müşahidəsinin materialları o vaxt qəbul edilmiş hesab oluna bilər ki, məlumatların düzgünlüyü həm məntiqi, həm də hesablama yolu ilə nəzarətdən keçmiş və düzəliş verilmiş olsun. Toplanılmış məlumatın yoxlanılması və qəbul edilməsi ilə statistika tədqiqatının ilkin mərhələsi başa çatmış olur.