Suleyman-m teze qxd

FONETİK NORMA 
"Fonetika" yunanca "phonetike" sözündən olub, "səsə aid" 
deməkdir, "dilin səs quruluşu", "səs tərkibi" mənasındadır. Dil- çilyin 
bir bölməsi olan fonetika dilin səs sistemini, səs qanunlarını öyrənir. 
Bir az da əhatəli desək, fonetika dil səslərinin dəyişməsini, səs-fonem 
problemini, heca, vurğu, intonasiyanı, fo- netik qanun və hadisələri 
araşdmr, nizama salır. 
Ədəbi dilin səs sistemi müəyyən normalar əsasında tənzimlənir. 
Sözlər ümumxalq dilində müxtəlif şəkildə deyilsə də, 
115 

---

ədəbi dildə ancaq bir variantda tələffüz olunur və yazılır. Sözün ədəbi 
dildəki tələffüz qaydası 
orfoepik norma, 
yazılış qaydası isə 
orfoqrafik norma 
adlanır. 
Orfoepik və orfoqrafik normalar birlikdə dilin fonetik quruluşu ilə 
müəyyənləşir və 
fonetik normanı 
fəşkil edir. Deməli, sözün düzgün 
tələffüzü və düzgün yazılışı fonetik norma daxilindədir. 
Qrammatik normalar orfoqrafiyanın orfoepiya ilə əlaqəli 
öyrənilməsində bir vasitədir, sözlərin düzgün yazılışına və tələffüzünə 
yardımçıdır. Orfoqraflya qaydaları hamı, hər kəs üçün vahiddir. 
Orfoqraflya yazıda ikiliyin (müxtəlifliyin) qarşısını alır. Orfoqraflya 
ilə orfoepiya arasında fərqi aradan qaldıran, onlan bir-birinə 
yaxınlaşdıran fonetik prinsipdir. 
Dilimizdə bir sıra sözlərin tələffüzü ilə yazılışı arasında müəyyən 
fərqlər mövcuddur. Elə sözlər vardır ki, onlan tələffüz edildiyi kimi 
yazmaq, yaxud yazıldığı kimi tələffüz etmək səhvdir. Beləliklə, 
fonetik norma iki formada özünü göstərir: sözün düzgün tələffüz 
forması (orfoepiyası) və düzgün yazılış forması (orfoqrafiyası). 
"Orfoepiya" 
sözü yunan mənşəli olub, "orthos" "düzgün" və 
"epos" 
"nitq" 
sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır, "düzgün ədəbi 
tələffüzü müəyyənləşdirən qaydalar sistemi", "tələffüz qaydalarını 
gözləmə" anlamındadır. 
"Orfoqraflya" 
sözü də yunanca "orthos" 
"düzgün" və "qrapho" "yazıram" sözlərindən yaranmışdır, “dildəki 
sözlərin qəbul edilmiş düzgün yazılış qaydaları sistemi”, “yazı 
qaydalarının öyrənilməsi” mənasında işlənir. Orfoepik yaxud 
orfoqrafik norma pozulursa, nəticədə fonetik norma pozulmuş olur. 
"Danışdığımız kimi yazmalı", yoxsa "yazdığımız kimi danışmalı" 
sualı ədəbi dilimizin formalaşması və inkişafını düşünən bütün 
yazıçılarımızı, dilçilərimizi, maarifpərvər ziyalılarımızı daim 
düşündürmüş və XX əsrin 20-3 0-cu illərindən bu suala aydınlıq 
gətirilmişdir. B.Çobanzadə, V.Xuluflu, Ə.Dəmirçizadə, M.Şirəliyev, 
M. Hüseynzadə, Ə.Əfəndizadə, N.Abdullayev bu sahədə böyük 
əməyi olmuş dilçi alimlərimizdir. Bir fikir qəti 
120 

---

şəkildə aydınlaşdırılmışdır ki, danışdığımız kimi yazmaq yazıda 
hərc-mərclik yaratdığı kimi, yazdığımız kimi danışıq da nitqimizdə 
bayalığa, "qumluğa" gətirib çıxarır. Bunlann heç biri mütləq 
götürülməməlidir. Buna görə də onların hər ikisindən yazımız və 
tələffüzümüz üçün ən optimal variant qəbul edilmişdir. Hazırda 
yazımız da, tələffüzümüz də bu aspektdə qurulur, hər iki forma ədəbi 
dilimizin həm şifahi, həm də yazılı formalarının xeyrinə olmaqla 
inkişafı edib təkmilləşir.