T. C. Ankara üN Đ vers đ tes
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.3
KĐPLĐK FĐĐLLERĐN NESNEL ANLAM KATEGORĐLERĐ VE TÜRKÇE KARŞILIKLARI Kiplik fiillerin nesnel anlamları, cümlenin öznesi ya da konuşan ile cümlede ifade olunan olayın, işin ya da oluşun arasındaki ilişkinin nesnel kipliğini ortaya koyar. Kiplik fiillerin nesnel anlamları olanak, zorunluluk, izin, yasak, istek ya da arzu ifade eder. Öznel (subjektiv) anlamda ise öznenin, konuşanın tanımlanan asıl fiille hangi tarzda bir ilişki içinde olduğu, her şeyden önce bu fiilin gerçekliğini takdir ya da tahmin düzeyi ifade edilir. Nesnel (objektiv) sözcüğünün, sözlüksel olarak “1- Nesneye ilişkin olan. 2- Nesne ile uyuşan, nesne ile uyum içinde olan. 3- Bireyin kişisel görüşünden bağımsız olan. 4- Genel geçer olan, her düşünce için geçerli olan.”(AKARSU,1975: 125) gibi anlamları vardır. Nesnel anlam, cümle öznesinin (kişi/şey) asıl fiilde ifade olunan iş ya da oluşla ilişkisini ortaya koyan anlamdır. Nesnel anlamlar olanak, zorunluluk, izin, yasak, istek ya da arzuyu da ifade ederler. Ayşegül will in Österreich studieren. Ayşegül Avusturya’da öğrenim görmek istiyor. Konuşan, cümlenin öznesi Ayşegül’ün Avusturya’da öğrenim görme isteğini (Wunsch), iradesini (Wille) yorum ve kişisel görüşü katmadan belirtmektedir. Bu durum kiplik fiilin nesnel anlamını oluşturmaktadır. Ayhan muss sich auf die Prüfung vorbereiten. Ayhan sınav için hazırlanmak zorundadır. 175 Örneğin yukarıdaki cümlede kiplik fiil (muss), bir zorunluluk ifade etmektedir. Konuşan, Ayhan’ın sınava hazırlanmak zorunluluğunu herhangi bir yorum katmadan ifade etmektedir. Bu nedenle yukarıdaki cümlede nesnel anlam söz konusudur. Kiplik fiillerin nesnel ya da yükümlülük (deontisch) kipliği kullanımında asıl fiilde mevcut olan sözcenin doğruluk ve isabeti için mevcut koşullar ifade edilir. Örneğin Er kann Russisch lesen. (O Rusça okuyabilir) nesnel olarak verilen, konuşanın öznel tahmininden bağımsız olarak görülen bir yeteneği ifade eder. Ve ‘Er ist befähigt, zu lesen’ (Okumaya yeteneklidir.) ya da ‘Er hat die Möglichkeit, zu lesen’ (Okuma imkânı vardır.) şeklinde de ifade edilebilir. Ama hiçbir zaman ‘Es ist möglich, dass er lesen kann’ (Okuyabilmesi olasıdır.) anlamını ifade etmez. “Kiplik fiillerin nesnel anlamda kullanımında asıl fiil mastar halinde bulunurken, kiplik fiil bütün zamanlarda kullanılabilir. Nesnel anlam genelde yükümlülük kipliği (deontisch) anlamını ifade eder. ” (HENTSCHEL/WEYDT, 2003: 76-77) 1) Er kann gut schwimmen. O iyi yüzebilir/yüzebiliyor. Asıl fiil-mastar Yukarıdaki cümle şimdiki zamandadır, öznenin yüzebilme yeteneğini anlatır ve nesnel anlamdadır. Aynı zamanda geniş zaman da ifade eder. 2) Er konnte gut schwimmen. O iyi yüzebiliyordu. Präteritum Asıl fiil-mastar (şimdiki zaman hikâyesi) 2. cümlede können, şimdiki zamanın hikâyesinde’dir. Asıl fiil, yine mastar halinde bulunmaktadır. Cümle yeteneği anlatır. Bu nedenle nesnel anlam ifade eder. Türkçe [-EbĐl] biçimbirimiyle ifade edilir. 176 3) Er hat gut schwimmen können. O iyi yüzebildi. Yardımcı fiil Asıl fiil Kiplik fiil ↓ ↓ Mastar Belirli ve belirsiz geçmiş zamanda (Perfekt–Plusquamperfekt) kiplik fiil ve asıl fiil mastar halindedir. Yardımcı fiil haben çekimli olarak 2. yerde yer alır. Belirsiz geçmiş zamanda yardımcı fiil hatte şeklinde çekime uğrar. Türkçede nesnel anlam [-EbĐl] biçimbirimiyle ifade edilir. 4) Er wird am Wochenende schwimmen können. Hafta sonunda yüzebilecek. Gelecek zamanda yardımcı fiil werden, 2. yerde çekimli haldedir. Kiplik fiil ise sonda mastar haldedir. Yukarıdaki cümlenin Türkçe anlamında kiplik fiili ifade eden biçimbirim [-EbĐl], imkân ve fırsatı anlatır. Elbette ki [-Ebil] başka cümlelerde olasılık, tahmin de ifade eder. Bu durumda öznel kiplik söz konusu olur. Bu bölümdeki çalışmaya başlamadan önce, şunu belirtmek yerinde olacaktır. Örneğin yukarıdaki örnek cümlelerdeki gibi haber kipinde bir zamandaki kiplik fiilinin anlamı diğer tüm zamanlarda da farklılık göstermemektedir. Örneğin können haber kipinde imkân, yetenek anlamında tüm zamanlarda eklenen zaman biçimbirimleri hariç [ -EbĐl ] biçimbirimi ile ifade edilir. Yalnız dilek kipinde, yani öznel anlamda olasılık ve tahmin anlamını içerir. Bu durumda [-mElĐ] ya da [-mĐş olmalı] gibi biçimbirimlerle ifade edilir. Haber kipinde örneğin ‘Das kann sein.’ 177 cümlesindeki gibi bir olasılık belirtebilir. Ama bu durumda nesnel anlam taşımaz. Bu gibi durumlarda öznel anlam kategorilerinde ele alınacaktır. Bu nedenle kiplik fiiller mümkün olan kip ve kiplik anlamlarında ele alınacak ve onların ifade edilebildiği Türkçe karşılıkları irdelenecektir. Örn. kiplik fiiller emir kipinde (Imperativ) bazı çok özel kullanımlar dışında hemen hemen hiç kullanılmaz. Bunlar örn. ‘Du mögest immer glücklich werden!’ (Her zaman mutlu olasın!) gibi ilgili kiplik fiil bölümünde ele alınacaktır. Kiplik fiiller asıl fiil olarak çok özel durumlar haricinde edilgen (Passiv) cümle yapılamaz. Örneğin Er hat den Versuch gekonnt. Deneyi başardı. cümlesi edilgen cümle yapılabilir. Der Versuch hat (von ihm) gekonnt worden. Deney (onun tarafından) başarıldı. Bu gibi durumlarda edilgen (Passiv) cümle ile ilgili örnekler de verilecektir. Ayrıca kiplik fiilin asıl fiil olmadığı durumlarda, bu cümleler edilgen cümle yapılabilir. Bu konuyla ilgili çalışmanın sonunda yer alan Ek-2’de kiplik fiilli Passiv cümlelere örnekler verilmiştir. Kiplik fiillerin dilek kipi (Konjunktiv) ile kullanımları, ilgili çalışmanın 4.4.4 bölümünde ele alınmış ve beş başlık altında örneklerle üzerinde durulmuştur. Nesnel anlam, olasılık, tahmin, iddia gibi anlamları içermeyen, olanak, zorunluluk, izin, yasak, istek, dilek, rica ya da arzuyu ifade eden bir anlam ulamıdır. Bu bölümde kiplik fiillerin nesnel anlamları üzerinde aşağıda ayrıntılı olarak durularak, bu fiillerin Türkçe olası anlamsal karşılıkları verilecektir. |