T. Malikov O. Olimjonov moliya

18.3. 
Davlat byudjeti me’yorlari (normalari), xarajatlar 
smetasi va davlat krediti 

---

Davlat byudjeti me’yorlari (normalari). 
Davlat byudjeti 
mablag’larini sarf qilishning asosiy printsipi ularning mo’ljallanganligi 
va vaqt bo’yicha qat’iy tartibga solinganligidir. Tashkilot pul 
mablag’laridan smetada ko’zda tutilmagan maqsadlar uchun 
foydalanish huquqiga ega emas. Davlat byudjeti tashkiloti 
smetasining xarajatlari 
ularning ro’yxatini o’z ichiga olib, tarkibiga 
quyidagilar kiradi: 

xodimlarning mehnat haqini 
to’lash; 

davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalariga badallar; 

aholiga transfertlar (qonunga muvofiq ravishda belgilangan 
pensiyalar, stipendiyalar, nafaqalar, kompen-satsiyalar va boshqa 
ijtimoiy 
to’lovlar); 

xizmat safari xarajatlari va xodimlarga berilgan boshqa 
kompensatsion 
to’lovlar; 

sotib olinishi kerak bo’lgan tovarlar, bajarilishi lozim bo’lgan ishlar 
va ko’rsatilajak xizmatlarga haq to’lash. 
Yuqorida ko’rsatilgan xarajatlar aniq ehtiyojni qondirish o’lchovi 
sifatida pul 
mablag’larining ma’lum summasida ifodalangan xarajatlar 
me’yori (normasi) asosida amalga oshiriladi. Amaliyotda pulli 
me’yorlarning har xil turlaridan foydalaniladi: 

moddiy boyliklardan foydalanishning natural 
ko’rsatkichlariga 
asoslangan normalar (ovqatlanish, tibbiyot uskunalari, dori-darmonlarni 
sotib olish, yumshoq inven-tarlar va h.k.lar xarajatlari normasi). 
Bunday normalar moddiy normalarning puldagi ifodasini namoyon 
etadi; 

umumlashtirilgan yakka tartibdagi to’lovlar – ish haqi, 
pensiyalar, stipendiyalar, xizmat safari xarajatlari va boshqalar; 

o’tgan davrlarda mablag’larning sarflanish ko’rsatkich-larini 
umumlashtirish asosida tajriba-statistika usuli yordamida va davlat 
byudjetiningimkoniyatlarini hisobga olgan holda vujudga keltirilgan 
normalar. 
O‘zining murakkablik darajasiga qarab, davlat byudjeti me’yorlari 
ikkiga bo’linadi: 
1) 
oddiy me’yorlar (xarajatlarning oddiy yoki aniq turiga tegishli 
bo’lgan me’yorlar); 
2) 
kombinatsiyalashtirilgan yoki yiriklashtirilgan me’yorlar (bir 
necha xarajatlar turlarini qamrab oladigan, alohida bir xarajatlar 
moddasini va o’xshash xarajatlar moddalarini shakllantiradigan yoki 
muassasaning barcha xarajatlarini qamrab oladigan 
me’yorlar). 

---

Hozirgi sharoitda ijtimoiy soha tashkilotlarining barcha turdagi 
xarajatlarini qamrab oladigan yiriklash-
tirilgan me’yorlar muhim 
ahamiyat kasb etmoqda. Bunday normalardan foydalanish 
muassasalar ishini yuqori yakuniy nat
ijalarga erishishga yo’naltiradi: 
bolalarni o’qitish, mutaxassislarni tayyorlash, bemorlarga yordam 
ko’rsatish va h.k. Bundan tashqari, yiriklashtirilgan normalarning 
qo’lla-nilishi 
turli 
xarajatlar 
yo’nalishida 
davlat 
byudjeti 
mablag’laridan foydalanish bo’yicha tashkilotlarning mustaqilligini 
kengaytiradi va resurslardan oqilona va tejamli foydalanishda 
ularning manfaatdorligini kuchaytiradi. 
Davlat byudjeti normalari juda ko’p omillar ta’siri ostida o’zgarib 
turishi mumkin. Masalan, baho va tariflar tizi
mining o’zgarishi, milliy 
xo’jalikda ish haqining o’sishi, mahalliy byudjetlarda xarajatlarni 
moliyalashtirish bo’yicha qo’shimcha imkoniyatlarning paydo bo’lishi 
kabi omillar me’yorlarning miqdoriga ta’sir ko’rsatadi.