T. Malikov O. Olimjonov moliya


  To’lov balansi va uni tartibga solish yo’llari



Yüklə 3,97 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə261/323
tarix30.09.2023
ölçüsü3,97 Mb.
#150845
1   ...   257   258   259   260   261   262   263   264   ...   323
Мoliya. Darslik. T.Malikov, O.Olimjonov. Toshkent-2019

26.5. 
To’lov balansi va uni tartibga solish yo’llari
 
 
Mamlakat to’lov balansining holati bugungi kunda nafaqat 
mamlakatning xalqaro operatsiyalarini aks ettiruvchi oddiy hujjat, 
balki ushbu mamlakat iqtisodiyotining ochiqlik darajasi, uning 
iqtisodiy-geografik va investitsion imkoniyatlari, oltin-valyuta 
zaxiralari va mavjud valyuta munosabatlarining qay darajada 
ekanligi hamda xalqaro raqobatbardoshligi haqida aniq xulosalar 
shakllantirish imkonini beruvchi iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. 
To’lov balansi bu shunday hujjatki, unda mamlakatning 
xorijiy davlatlar bilan bo’ladigan aloqalari natijasida yuzaga 
keladigan valyuta tushumlari va to’lovlarining haqiqatdagi 
summasi aks ettiriladi. To’lov balansi – ma’lum vaqt oralig’ida 
rezidentlar va norezidentlar o’rtasidagi barcha o’tkazmalarning 
o’lchovidir. 
To’lov balansining standart komponentlari hisobvaraqlarning 
ikki asosiy guruhi bo’yicha ajratilishi mumkin: 
– joriy operatsiyalar hisobvarag’i, unda tovarlar, xizmatlar, 
olingan daromadlar va joriy transfertlarni qamrab oluvchi iqtisodiy 
bitimlar hisobga olinadi


699 
– kapitallar va moliyaviy instrumentlar bilan bog’liq 
operatsiyalar hisobvarag’i, unda kapital transfertlari, nomoliyaviy 
aktivlarni sotib olish, shuningdek, moliyaviy talablar va 
majburiyatlar bilan bog’liq operatsiyalar hisobga olinadi. 
Iqtisodiy adabiyotl
arda to’lov balansi moddalarining uch 
asosiy analitik guruhlari ajratib ko’rsatiladi: 
1) savdo balansi; 
2) joriy operatsiyalar balansi; 
3) 
umumiy to’lov balansi yoki rasmiy hisob-kitoblar balansi. 
Joriy operatsiyalar hisobvarag’ining muhim tarkibiy qismi – 
bu savdo 
balansi bo’lib, tovarlar eksporti va importi o’rtasidagi 
farqni ifoda etadi. Savdo balansining o’zgarishi turlicha talqin 
qilinishi mumkin. Masalan, eksportning importdan oshishi 
mamlakat tovarlariga jahon bozorlarida talabning oshganligi bilan 
izohlanadi. Agar butun dunyo mazkur mamlakatning eksport 
tovarlarini xarid qilsa, shuningdek, uning rezidentlari mahalliy 
tovarlarni import tovarlaridan afzal bilsa, demak xulosa qilish 
mumkinki, mamlakat iqtisodiyotining holati yaxshi hisoblanadi. 
Aksincha, savdo balansining defitsiti mazkur mamlakat eksport 
tovarlarining etarli darajada raqobatbardosh emasligi va aholi 
turmush tarzini himoya qilish uchun zaruriy choralar ko’rish 
lozimligidan dalolat berishi mumkin. Bunday tahlil agar savdo 
balansidagi o’zgarish haqiqatda mazkur davlat tovarlariga bo’lgan 
talabning ortishi yoki kamayishi hisobiga yuz bersa maqsadga 
muvofiq sanaladi. Biroq savdo balansiga boshqa omillarning ta’siri 
ham sezilarli bo’lishi mumkin. Jumladan, qulay investitsion muhit 
mamlakatga xorijiy in
vestitsiyalar oqimini rag’batlantirish bilan 
birga xorijdan sotib olinadigan asosiy vositalar miqdorining ham 
ortishiga sabab bo’lishi mumkin. Bu holat ham savdo balansi 
defitsitini yuzaga keltiradi, lekin mamlakat iqtisodiyotiga keskin 
salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. 
Joriy operatsiyalar balansi kengroq axborotni o’zida jamlab, 
tovar va xizmatlar harakati bilan bog’liq aktivlar oqimini aks 
ettiradi. Joriy operatsiyalar bo’yicha ijobiy saldo tovar, xizmat va 
xadyalar harakati bo’yicha kredit debetdan yuqoriligini anglatadi. 
Boshqacha 
aytganda, 
ijobiy 
saldo 
mamlakat 
boshqa 
mamlakatlarga nisbatan netto investor hisoblanadi. Aksincha joriy 
operatsiyalar bo’yicha defitsit mamlakatning sof qarzdor 
ekanligidan dalolat beradi. 


700 
Merkantilistlar 
iqtisodiy 
maktabining 
kontseptsiyasiga 
muvofiq, muvozanat joriy operatsiyalar balansi atamasida 
aniqlangan. Bunda ta’kidlab o’tilgan saldo kapitallar harakati, 
mamlakat oltin-
valyuta zaxiralaridagi o’zgarishlarni hisobga 
olmagan. Shunday qilib, merkantilist maktabi namoyondalari 
fikricha, iqtisodiy siyosatning maqsadi joriy operatsiyalar 
hisobvarag’i bo’yicha ijobiy saldoni maksimallashtirish va shuning 
asosida, mamlakatda oltinning jamlanishiga erishishdan iborat 
bo’ladi. 
Joriy operatsiyalar balansi defitsitining uzoq muddatli xorijiy 
kapital hisobidan moliyalashtirilishi muvozanat mezoni sifatida 
to’lov balansining umumiy saldosi tushunchasining paydo 
bo’lishiga olib keldi. 
To’lov balansining davlat tomonidan tartibga solishning 
zarurligi quyidagi sabablar bilan izohlanadi: 
Birinchidan, to’lov balansiga muvozanatsizlik xos bo’lib, bu 
holat yoki defitsit, yoki haddan tashqari aktiv qoldiq ko’rinishida 
namoyon bo’ladi. Bu nomutanosiblik valyuta kursi dinamikasiga, 
kapital oqimiga, iqtisodiyotning holatiga qattiq salbi
y ta’sir 
ko’rsatadi. Masalan, AQSh, joriy operatsiyalaridagi defitsitni milliy 
valyuta bilan qoplash natijasida, inflyatsiyani boshqa davlatlarga 
eksport qilishga erishgan. Bu esa, xalqaro aylanmadagi dollar 
ortiqchaligini keltirib chiqardi va XX asrning 70-yillarida Bretton- 
vuds tizimining izdan chiqishiga olib keldi. 
Ikkinchidan, XX asrning 30-yillarida oltin-deviz standarti 
joriy qilingandan so’ng, to’lov balansini muvozanatlashtirishning 
baho mexanizmi ish bermay qo’ydi. Shu sababli ham, to’lov 
balan
sini davlat tomonidan ma’lum tadbirlar orqali boshqarilishi 
maqsadga muvofiq bo’lib qoldi. 
Uchinchidan, 
xo’jalik 
aloqalari 
tobora 
globallashib 
borayotgan hozirgi davrda, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga 
solish tizimida to’lov balansining roli borgan sari ortib bormoqda. 
To’lov balansini muvozanatlashtirish vazifasi — davlatning 
barqaror iqtisodiy o’sishini ta’minlash, inflyatsiyani jilovlab turish 
va ishsizlikni kamaytirish kabi vazifalar bilan bir qatorda e’tirof 
etilmoqda. 
To’lov balansini muvozanatlashtirish, odatda, bir qancha 
ichki va tashqi omillarning to’lov balansiga ta’sirini baholashni 
taqozo etadi. Aktiv balansga ega bo’lgan davlatlar, xalqaro hisob- 


701 
kitoblarga kirishuvchi mamlakatlarda makroiqtisodiy barqarorlikni 
mavjud 
bo’lishidan manfaatdor bo’ladi. 
Defitsitli to’lov balansiga ega bo’lgan davlatlar esa, aktiv 
balansga ega bo’lgan o’z hamkorlaridan import bo’yicha 
cheklovlarni 
kamaytirish, 
mazkur 
mamlakatlarga 
kapital 
chiqarilishini rag’batlantirish kabilarni talab qiladi. 
To’lov balansida defitsit mavjud bo’lgan davlatlar tomonidan, 
eksportni 
rag’batlantirish, 
import 
qilinayotgan 
tovarlarni 
kamaytirishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, kapitalni olib chiqib 
ketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi tadbirlar qo’llaniladi: 
Deflyatsion siyosat. Bu siyosat, ichki talabni kamaytirishga 
yo’naltirilgan holda, o’z ichiga byudjet mablag’larini aholi 
ehtiyojlariga kamroq sarflash, baholarni va ish haqlarini muzlatish 
kabilarni qamrab oladi. Uning asosiy instrumentlaridan biri bo’lib, 
moliyaviy va pul-kredit choralari hisoblanadi: byudjet defitsitini 
kamaytirish, Mark
aziy bankning hisob stavkalarini o’zgartirishi 
(diskont siyosati); kredit cheklovlari; pul muassasining o’sib 
borishiga chegara qo’yish. Iqtisodiy pasayish, ishsizlikning yuqori 
ko’rsatkichi va to’la foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari 
sharoitid
a deflyatsiya siyosatini qo’llash, ishlab chiqarish va 
bandlikning yanada pasayishiga olib keladi. Bu esa, aholining 
turmush darajasiga sezilarli salbiy ta’sir ko’rsatib, vaziyatni 
yumshatish bo’yicha tezkor chora-tadbirlar qo’llanilmasa, ijtimoiy 
nizolar keltirib chiqarishi mumkin. 
Devalvatsiya. Bu milliy valyuta kursining pasaytirilishidir. Bu 
tadbir milliy eksportni rag’batlantirish va importni jilovlash bilan 
bog’liq maqsadlarda amalga oshiriladi. Ammo, to’lov balansini 
tartibga solishda devalvatsiyanin
g roli, uni o’tkazish tartiblari va 
ularga hamkorlik qiluvchi mamlakatning umumiqtisodiy va 
moliyaviy siyosatiga bog’liq bo’ladi. Devalvatsiya faqatgina
raqobatbardosh 
tovarlarning 
eksport 
salohiyati 
va 
jahon 
bozoridagi qulay vaziyatlarning mavjudligi sharoitidagina tovarlar 
eksportini rag’batlantirishi mumkin. Devalvatsiyaning importni 
cheklashga ta’siri esa, mamlakatning importni cheklash bo’yicha 
keskin choralar qo’llash imkoniyatlarining pasayishidan kelib 
chiqadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, hamma 
mamlakatlarda ham import o’rnini bosuvchi tovarlar ishlab 
chiqarish siyosati muvaffaqiyatli chiqavermaydi. 
Devalvatsiya importni cheklashi bilan, mamlakat ichida 


702 
tovarlar ishlab chiqarish xarajatlari ortishiga, narxlarning 
ko’tarilishiga va oqibatda, tashqi bozorlarda raqobatbardoshlik 
qobiliyatining yo’qolishiga olib keladi. Shuning uchun, bu tadbir 
mamlakatga vaqtinchalik ustuvorlik berishi mumkin, ammo u
to’lov balansining defitsitini keltirib chiqaruvchi sabablarni to’liq 
bartaraf etishga qodir emas. Kutilgan natijani olish uchun, 
devalvatsiya etarli darajada bo’lishi zarur. Aks holda, u valyuta 
spekulyatsiyasini kuchaytiradi va valyuta kursini qaytadan ko’rib 
chiqishga majbur qiladi. Masalan, 1967 yil noyabr oyida funt 
sterlingni 13,4 foizga devalvatsiyasi va 1971 yil dollarning 7,89 
foizga devalvatsiya qilinishi, ushbu valyutalarga bo’lgan 
spekulyativ tazyiqni yo’q qila olmadi. Devalvatsiyani amalga 
oshirgan mamlakat, raqobatda o’zi kutgan ustuvorlikka ega bo’la 
olmasligi mumkin. Chunki, suzib yuruvchi kurs rejimining 
qo’llanilishi 
to’lov 
balansini 
muvozanatlashtirish 
imkonini 
bermasligi mumkin. 
Valyuta cheklovlari. Ushbu tadbir eksport qiluvchilarning 
xorijiy valyutalardagi tushumlaridan foydalanishni cheklash, xorijiy 
valyutani import qiluvchilarga sotishni litsenziyalash orqali amalga 
oshiriladi. Shuningdek, u valyuta operatsiyalarini maxsus 
ruxsatnomaga ega bo’lgan banklarda amalga oshirilishi hamda 
to’lov balansidagi defitsitni kamaytirish maqsadida, kapital 
eksportini chega
ralash va uning oqib kelishini rag’batlantirish, 
tovarlar importini chegaralashga qaratilgan tadbirlar yig’indisi 
sifatida ham e’tirof etiladi. XX asrning 70-yillari oxiri 80-yillarining 
boshlarida joriy operatsiyalar bo’yicha yuritilayotgan siyosatning 
erkinlashuviga qaramasdan, konvertirlanadigan valyutaga ega 
bo’lgan mamlakatlarning deyarli 90 foizida kapitallarning xalqaro 
harakatida turli xil cheklovlar mavjud bo’lgan. EIning ko’pchilik 
davlatlari ushbu cheklovlarni faqatgina o’tgan asrning 90-yillariga 
kelib bekor qildi. 
Moliya va pul
–kredit siyosati. To’lov balansidagi defitsitni 
bartaraf 
etish 
maqsadida 
eksport 
qiluvchilarga 
byudjet 
subsidiyalari beriladi, protektsionistik maqsadlarda import bojlari 
oshiriladi, mamlakatga pul oqimining kirib kelishin
i rag’batlantirish 
maqsadida qimmatli qog’ozlar egasi bo’lgan xorijliklardan 
olinadigan soliqlarni bekor qilish kabi chora-tadbirlardan keng 
foydalaniladi. 


703 

Yüklə 3,97 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   257   258   259   260   261   262   263   264   ...   323




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin