T. Malikov O. Olimjonov moliya

7- 
bob. Moliyaviy nazariyalar 
7.1. Xorijiy iqtisodchilarning moliyaga oid nazariyalari 
 
Jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida markazlash-tirilgan 
va 
markazlashtirilmagan 
pul 
fondlarining 
shakllantirilishi, 
taqsimlanishi va foydalanilishiga oid iqtisodiy munosabatlarni 
o’rgangan moliya fani iqtisodchi olimlar tomonidan amalga oshirilgan 
tadqiqotlar ta’sirida shakllandi. Olimlar yaratgan moliyaviy 
nazariyalar amaliyot tomonidan tekshirildi hamda agar ular 
hodisalarning haqiqiy mohiyatini o’zida aks ettirgan bo’lsa, fan 
sifatida e’tirof etildi. Shu munosabat bilan moliya sohasida ilmiy 
bilimlarni shakllantirishga yordam beradigan moliyaning turli 
nazariyalarini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Iqtisodchi olimlar tomonidan moliyaga oid ishlab chiqilgan 
nazariy qarashlar moliyaviy qonunchilik va davlat fiskal siyosatining 
asosini tashkil qildi. Xorijiy iqtisodchilar moliyaga oid nazariyalarining 
birinchi 
guruhini 
siyosiy 
iqtisod 
mumtoz 
olimlarining 
kontseptsiyalari 
tashkil etadi. Kapitalistik taraqqiyotning dastlabki 
bosqichidayoq 
barcha 
iqtisodiy 
nazariyalarda 
moliyaviy 
kontseptsiyalar alo
hida o’ringa ega bo’lgan. Davlat xarajatlari, 
soliqlar, kredit va byudjetning iqtisodiyotga ta’siri masalalari siyosiy 
iqtisod klassiklari (Buyuk Britaniyada 
– U.Petti, A.Smit va D.Rikardo, 
Fransiyada 
– P.Baugilber) tomonidan tadqiq qilingan. 
Moliya fanining asoschilaridan biri A.Smit (1723-1790 yillar) 
o’zining “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqot” 
deb nomlangan fundamental asarida davlat moliyasining mohiyati 
to’g’risida ayrim g’oyalarni ishlab chiqdiki, ular mehnatning unumli va 
unumsizligi to’g’risidagi ta’limotga (bu ta’limot A.Smitniki) 
asoslangan 
edi. 
Uning 
aniqlashicha, 
bevosita 
kapitalga 
almashtiriladigan mehnat unumli, unumsiz mehnat esa daromadga, 
ya’ni ish haqi va foydaga almashtiriladigan mehnatdir. Ana shu 
nazariy qara
shlardan kelib chiqqan holda A.Smit (va undan so’ng 
D.Rikardo) moliyaviy kategoriyalarga (davlatning daromadlari va 
xarajatlariga) tavsifnoma bergan. U soliqlar hisobidan olingan davlat 
daromadlari barchasining yoki deyarli barchasining unumsiz 
sarflanishini isbotlagan. Shuning uchun ham davlat xarajatlari 
kapitalning jamg’arilishi va milliy daromadning o’sishi imkoniyatlarini 
qisqartiradi. Ana shundan uning soliqlarga nisbatan salbiy 
munosabati kelib chiqqan. A.Smit yaratilgan qiymatni unumsiz 
sarflaydigan va shu munosabat bilan ishlab chiqarish kuchlarining 

---

rivojlanishiga to’siq bo’luvchi davlatning xarajatlarini qisqartirish 
kerak, degan xulosaga keladi. 
A.Smit davlat xarajatlari siyosatini tanqid qilgan bo’lsa-da, ular 
ma’lum bir qismi bo’lishining zarurligini e’tirof etgan. Chunki ana shu 
qism ishlab chiqarishning umumiy shart-sharoitlarini himoya qilishga 
qaratilgan bo’ladi. Uning ta’limotida soliqlar nazariyasiga katta o’rin 
berilgan. U soliqqa tortishni maqsadga muvofiq ravishda tashkil 
qilishning quyidagi to’rt asosiy tamoyillarini ishlab chiqqan: 

soliqlar ularni to’lovchilarning salohiyatiga va kuchiga muvofiq 
to’lanishi kerak; 

soliqlarning miqdori va ularni 
to’lash muddatlari aniq 
belgilangan bo’lmog’i lozim; 

soliqlarni undirilish 
vaqti soliq to’lovchi uchun qulay bo’lmog’i 
zarur; 

soliqlarni undirishda ularni undirish xarajat-larining minimalligini 
ta’minlamoq kerak. 
Tarixiy jihatdan bu tamoyillar tug’ilib kelayotgan burjuaziyaning 
ehtiyojlarini aks ettirgan va feodal jamiyatning asosiy ijtimoiy 
guruhlari bo’lgan zodagonlar hamda ruhoniylarga, feodal davlatning 
soliqlar bo’yicha boshboshdoqligiga qarshi qaratilgan edi. A.Smit 
tomonidan ishlab chiqilgan yuqoridagi printsiplar burjua davlatlari 
tomonidan soliq islohotlarini o’tkazishda qisman foydalanilgan. 
Soliqlarning turli ko’rinishlarini (egri soliqlar, ish haqi hisobidan 
undiriladigan soliqlar va boshqalar) tahlil qila turib, A.Smit 
jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti nuqtai-nazaridan ularga baho 
bergan. Iste’mol tovarlariga nisbatan o’rnatilgan egri (bilvosita) 
soliqlar ular bahosining oshishiga olib kelgan. Buning natijasida 
ishlab chiqarish xarajatlari o’sgan va oxir-oqibatda esa, ularni sotish 
kamaygan va iste’mol qilish qisqargan. Ish haqidan olinadigan 
soliqni baholab, u bu soliqni iqtisodiyot uchun xonavayronlik 
keltiruvchi deb hisoblagan. Chunki ishchi daromadining soliqqa 
tortilishi tadbirkor avanslashtirilgan kapitalining oshishiga yoki bozor 
talabiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi ishchi kuchi sotib olish 
qobiliyatining pasayishiga olib keladi. 
Shunday qilib, A.Smitning soliq kontseptsiyasi yagona 
maqsadga 
– kapitalning jamg’arilishini rag’batlantirish va ishlab 
chiqarish kuchlarining rivojlanishini tezlashtirishga qaratilgan edi. 
Asosan, xuddi shunday qarashlarni D.Rikardo (1772-1823 
yillar) ham o’zining “Siyosiy iqtisod va soliqqa tortishning 
boshlanishi” asarida himoya qilgan. Mehnatning qiymat 

---

nazariyasidan kelib chiqqan holda u barcha soliqlar so’zsiz ravishda 
yo kapitalga, yoki daromadga ta’sir ko’rsatadi, deb hisoblagan. Agar 
soliqlar 
kapitaldan 
undirilsa, 
unumli 
mehnatni 
saqlashga 
mo’ljallangan fond qisqaradi. Soliqlar daromaddan olinganda esa, 
kapitalning jamg’arilishi qisqaradi yoki soliq to’lovchining iste’moli 
kamayadi. Birinchi ehtiyoj predmetlaridan olinadigan soliqlar ular 
bahosining o’sishiga sabab bo’lib, ular iste’mol qiladigan
tovarlarning miqdoriga nisbatan yuqoriroq bo’lgan proportsiyalarda 
iste’molchining elkasiga yuklanadi. D.Rikardoning fikricha, tovarlar 
va ish haqidan undiriladigan har qanday soliqlar, bir xil darajada 
bo’lmasa-da, ish haqining oshishiga va foydaning kamayishiga olib 
keladi. 
Yuqorida bayon qilinganlarni inobatga olgan holda u “soliqlar 
buyuk zulmdir”, degan xulosaga kelgan. Soliqqa tortishning o’sishi 
yoki hukumat 
xarajatlarining ortishi bilan xalqning iste’moli pasayadi 
va bu narsa, oxir oqibatda, ishlab chiqarishda o’z aksini topadi. 
Shuning uchun ham hukumatning vazifasi kapitalning jamg’arilishini 
rag’batlantirishdir. Mamlakatning kelgusi ishlab chiqarishini 
qisqartirmaslik uchun hukumat foydani soliqqa tortmasligi kerak. 
Klassik burjua siyosiy iqtisodi (A.Smit, D.Rikardo va ularning 
izdoshlari) davlat xarajatlari va soliqlarga nisbatan rasmiy iqtisodiy 
siyosatning kontseptsiyasini, ko’p jihatdan, aniqlab bergan edi. 
XUSh asrning oxiri va X1X asrning boshlarida ilg’or mamlakatlarning 
moliyaviy siyosati, yangi sinf 
– burjuaziyaning manfaatlarini ifoda 
etib, mamlakatning xo’jalik hayotiga davlatning aralashmasligi 
printsipini e’lon qilgan edi. Buning oqibatida davlat xarajatlari va 
foydani soliqqa tortish biroz qisqardi. 
X1X asrda ishlab chiqarishning yuqori sur’atlarda rivojlanishi 
mehnat va kapital o’rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuviga olib 
keldi. Xuddi shu davrning o’zida turli sotsial guruhlarning 
manfaatla
rini hisobga olgan holda o’z siyosatini o’zgartirishga 
hukumatni chaqiruvchi iqtisodchi-
larning asarlari paydo bo’ldi. 
Ingliz olimi J.S.Mill (1806-1873 yillar) mamlakatda ijtimoiy 
keskinlashuvni yumshatish maqsadida daromadlarni taqsimlash 
sohasida o’zgartirishlar kiritish taklifi bilan maydonga chiqdi. Boylikni 
nisbatan tekisroq (tengroq) taqsimlash uchun u tomonidan oqilona 
soliq tizimining yangi printsiplari ishlab chiqildi. Hayot kechirish 
uchun zarur sanalgan daromadga teng bo’lgan daromadlarni soliqqa 
tortishda soliqqa tortilmaydigan minimumni joriy etish g’oyasi aynan 
unga tegishlidir. 

---

J.S.Mill “xizmatlarning soliq nazariyasi”ni ishlab chiqdiki, unga 
muvofiq ravishda har bir shaxs davlatdan olinadigan qo’llab- 
quvvatlashlar uchun o’z daromadlarining bir qismini davlatga berishi 
kerak. U soliqlar va davlat xarajatlari o’rtasida bog’liqlikni o’rnatib, 
soliqlarni davlat xarajatlari bilan uzviy ravishda bog’lagan. 
Bu holatlar keyinroq shved iqtisodchilari K.Viksel va E.Lindal 
tomonidan yanada rivojlantirildi. Bizning davrimizda esa bu nazariya 
amerikalik 
iqtisodchi 
olim 
P.Samuelson 
qarashlarining 
shakllanishiga o’z ta’sirini ko’rsatdi va u soliqlarning o’sishi davlat 
xizmatlariga bo’lgan ehtiyojning o’sishi bilan birgalikda yuz berishi 
kerak, deb hisobladi. 
Shveytsariyalik 
iqtisodchi 
J.Sismondi 
(1773-1842 
yillar) 
rivojlangan davlatlarning moliyaviy siyosatini tanqid qilib, mayda 
tovar xo’jaliklarini himoya qilgan. Uning chiqishlari, asosan, 
protektsionizm siyosatiga (masalan, donni import qilis
h bo’yicha 
ingliz yuqori bojxona bojlari) qarsh/*i qaratilgan bo’lib, bunday 
siyosatni u millatga ziyon etkazuvchi siyosat deb hisobladi. Ishlab 
chiqarish kuchlarining rivojlanishi uchun tegishli sharoitni yaratish 
borasidagi protektsionizm siyosatining ij
obiy tomonlarini ko’ra 
olmasdan, mamlakat iqtisodiyotida uzluksiz ravishda katta rol o’ynab 
borayotgan o’sib boruvchi yirik kapitalning ahamiyatini u etarlicha 
baholay olmadi.