T. Malikov O. Olimjonov moliya

foydalilikning 
cheklanganligi nazariyasi
ning tarqalganligi bilan xarakterlanadi. 
Bu nazariya marksistik ta’limotga qarshi reaktsiya (aks ta’sir) sifatida 
maydonga kelgan edi. Bu nazariya moliya sohasiga ham tegib o’tdi. 
Uning vakillari, o’z baholashlaridagi katta farqlarning mavjud 
bo’lishiga qaramasdan, mehnatning qiymat nazariyasiga qarshi 
chiqdilar va uni sotib oluvchilarning xohish-istaklari yordamida 
aniqlanadigan baholar tahlili bilan almashtirdilar. Muhim moliyaviy 
kategoriyalar bo’lgan davlat xarajatlari va soliqlar ular tomonidan 
davlat va xusu
siy shaxslar o’rtasidagi ko’p sonli individual bitimlar 
sifatida talqin qilindi. Bir vaqtning o’zida, ularning fikricha, davlat 
xizmatlarining 
cheklangan 
foydaliligi soliqlarning 
cheklangan 
foydaliligi bilan hamnafas bo’lmog’i lozim edi. 
Birinchi jahon urushiga qadar iqtisodiy fan, asosan, tadbirkorlik 
erkinligi printsipiga tayangan holda, davlat va uning moliyasini 
mamlakat iqtisodiyotiga aralashuviga nisbatan qarshi turdi. Ishlab 
chiqarish va taqsimlashni davlat tomonidan tartibga solish faqat 
Birinchi jahon urushi yillaridanoq amalga oshirila boshlandi. Jahon 
iqtisodiy inqirozi yillariga (1929-1933 yillar) kelib bu jarayon yanada 
kuchaydi. 
J.M.Keyns nazariyasi
. Ingliz iqtisodchisi J.M.Keynsning 
(1883-1946 yillar) iqtisodiy nazariyasi davlat tomonidan tartibga 
solishda kapitalistik ishlab chiqarishning ehtiyoji sifatida vujudga 
keldi hamda u moliyaviy kontseptsiyani shakllantirishga va moliyaviy 
siyosatni ishlab chiqishga juda katta ta’sir ko’rsatdi. Keynscha 
tavsiyalar, uning turli xildagi modifikatsiyalari bilan birgalikda, uzoq 
yillar 
davomida 
turli 
davlatlarning 
amaliyotida 
foydalanildi. 
J.M.Keyns moliyaviy kontseptsiyasining asosida “samarali talab” 
g’oyasi yotadi. 
Iqtisodiyot 1929-
1933 yillardagi og’ir tsiklik inqirozni boshdan 
kechirayotgan bir paytda 
J.M.Keyns o’zining nazariyasini “Bandlik, 
foiz va pulning umumiy nazariyasi” nomli asarida (1936 yil) bayon 
etdi. Unda beqaror rivojlanish sharoitida davlat iqtisodiyotga 
aralashuvining zarurligi asoslab berildi. Moliyaviy kategoriyalar va 
birinchi navbatda, davlat xarajatlari ana shunday aralashuvning 
vositalari bo’lishi kerak. Ularning shakllanishi, tarkibiy tuzilmasi va 
o’sishi “samarali talab”ga erishishning muhim omillari bo’lmog’i 

---

lozim. Soliqlar va qarzlar hisobidan davlat xarajatlarin
ing o’sishi 
tadbirkorlik faoliyatini jonlantirishi va milliy daromadning ko’payishini 
ta’minlashi hamda ishsizlikka barham berishi mumkin. Bu maqsadga 
erishish uchun, muallifning fikricha, davlat faqat o’z xarajatlarining 
darajasini oshiribgina qolmasdan, balki shaxsiy va investitsion 
iste’molga ham ta’sir ko’rsatishi kerak. 
J.M.Keyns soliqlar va ularning asosiy “psixologik qonun”ga 
ta’siri masalalariga alohida ahamiyat bergan. Ana shu “qonun”ga 
muvofiq, insonlar o’z iste’mollarini oshirib borishga moyildir. Lekin 
bu moyillik ular daromadlarining oshganchalik darajasida emas. Bu 
narsa, o’z navbatida, tovarlarga bo’lgan talabning pasayib ketishiga 
va ishlab chiqarishning qisqarishiga olib keladi. Davlat ana shunday 
“qonun”ning paydo bo’lishiga to’sqinlik qilishi hamda soliq 
tushumlari, qarzlar hisobidan o’z xarajatlarini oshirish yoki turli 
usullar orqali xususiy investitsiyalarni rag’batlantirish yo’li bilan 
etmayotgan talabni to’ldirishi kerak. Uning formulasi quyidagicha: