T. Malikov O. Olimjonov moliya

“taklif iqtisodiyoti” nazariyasi
ni ishlab chiqqan 
yangi konservativ 
yo’nalish 
(AQShda 
– G.Steyn, M.Ueydenbaum; Buyuk Britaniyada 
– J.Xau, A.Uolters) ajralib chiqdi. Bu yo’nalishning moliyaviy 
kontseptsiyasi iqtisodiy o’sishning jamg’armalar va jamg’arma bilan 
belgilanishiga asoslanadi. Davlat soliq tizimi orqali mamlakatda 
investitsiyalarning etarliligini 
ta’minlash uchun jamg’armalarni 
shakllantirishga zarur bo’ladigan shart-sharoitlarni yaratishi kerak. 
Davlat va uning moliyaviy tizimga ilmiy-texnika taraqqiyotini 
rag’batlantirish vazifasi yuklatildi. Moliyaga iqtisodiy o’sishni uzoq 
muddatli rag’batlantirishni ta’minlash vazifasi yuklatildi. Umumiy 
tarzda, bu jarayonlarda davlatning roli minimallashtirildi. Bu nazariya 
mualliflarining ayrimlari davlatga “kechki qorovul va politsiyachi” 
funksiyalarini berish bilan cheklanishni taklif etdi. 
Boshqa 
nazariyalar bilan bir qatorda “taklif iqtisodiyoti” 
nazariyasida soliqlarga alohida o’rin ajratilgan. Uning vakillari - 
soliqlarni 
qisqartirish 
tarafdori. 
Biroq, 
soliqlarga 
antitsiklik 
kon’yunkturaviy tartibga solishning vositasi sifatida qaragan 
keynschil
ardan farqli o’laroq, ular jamg’armalar va investitsiyalarning 
yuqori darajasini qo’llab-quvvatlash uchun soliq undirmalarining 
darajasini pasaytirishni taklif etishdi. 
Amerikalik iqtisodchi A.Lefferning 
soliq kontseptsiyasi 
ham 
o’ta mashhurlikka erishdi. U o’zi ishlab chiqqan grafik model 
yordamida soliqlarning yuqori stavkalari iqtisodiy o’sishning 
sur’atlarini pasaytiradi, degan xulosaga keldi. Bu olimning tavsiyalari 
1980-1990-
yillarda dunyoning ko’pgina mamlakatlarida amalga 
oshirilgan soliq islohotlarining asosini tashkil qildi. 
Postkeynschilar nazariyalari
. Yangi mumtoz maktab vakillari 
nazariyalarining ma’lum darajada rivojlangan bo’lishiga qaramasdan 
keynschilar ta’limoti yangi sharoitlarga muvofiq rivojlanishda davom 
etmoqda. 1970-yillarda postkeyn
schilar yo’nalishi shakllandiki, uning 
yirik namoyandalari qatoriga AQShda X.Minskiy, R.Klauer, Buyuk 
Britaniyada 
– N.Kaldor, G.Shekl va boshqalarni kiritish mumkin. Bu 
yo’nalish ham yangi keynschilarning va ham yangi maktab 
vakillarining asosiy qoidalarini tanqid ostiga oldi. Postkeynschilar 
nazariyasining asosini hamon moliya mexanizmi yordamida davlat 
aralashuvini kengaytirish g’oyasi yotmoqda. Moliyaviy siyosat asosiy 

---

siyosatga aylanmog’i va u monopoliyalar faoliyatini cheklashga 
hamda har
biy xarajatlarni qisqartirishga yo’naltirilgan bo’lmog’i 
lozim. “Daromadlar siyosati”da ular ijtimoiy islohotlarni amalga 
oshirish va ijtimoiy muammolarni hal etish tarafdorlari sifatida 
maydonga chiqmoqdalar. Ularning fikricha, eng yaxshi soliqqa 
tortish usuli bu xarajatlarni soliqqa tortishdir. Ingliz tadqiqotchisi 
N.Kaldor daromad solig’ini iste’mol solig’i bilan almashtirish g’oyasini 
taklif etadi. U iste’mol solig’ini shaxsiy xarajatlarni qondirishga 
sarflanadigan daromadlarning bir qismini soliqqa tortish sifatida 
talqin qiladi. Uning nazarida, bu chora jamg’arishni rag’batlantirishi 
va inflyatsiyaning darajasini pasaytirishi mumkin. 
N.Kaldorning fikri G’arb olimlari tomonidan keng qo’llab- 
quvvatlanildi. Ular ham soliq tizimini xarajatlardan olinadigan yagona 
soliqqacha soddalashtirish tarafdori bo’lib, fuqarolarning faqat 
iste’mol xarajatlari soliqqa tortilishi kerak, deb hisoblashdi. 
XX yuz yillikning oxiri va XX1 yuz yillikning boshlarida iqtisod 
ilmi, yaxlit holda bozor tizimini, biznes qonunlarini, iqtisodiyotning 
har qanday sohasidagi amaliy faoliyatni o’rganishni zarur 
hisoblamoqda. Bir vaqtning o’zida esa, amerikalik mashhur olimlar 
K.R.Makkonnell va S.L.Bryular o’zlarining “Ekonomiks. Printsiplar, 
muammolar, siyosat” asarida yozganlaridek, moddiy ehtiyojlar 
cheklanmagan, resurslar esa (kapital, er, mehnat, tadbirkorlik 
qobiliyati va boshqalar) aksincha, cheklangandir. Shuning uchun 
ham iqtisodiyot taraqqiyotining turli davrlarida uning darajasi turlicha 
bo’lishiga qaramasdan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish doimiy 
ravishda talab qilinadi. Yuqoridagi har ikkala muallif taklifga 
yo’naltirilgan fiskal siyosatni qo’llab-quvvatlaydilar. Fiskal siyosat 
esa jami talabga va soliqlarni o’zgartirish orqali esa taklifga ham 
ta’sir ko’rsatadi. Byudjetdan transfert to’lovlari va soliq tizimi, bu 
olimlar fikricha, turli iqtisodiy vaziyatlarda talab qilingan muvozanatni 
ta’minlashi mumkin. 
Xorijiy mamlakatlarning zamonaviy moliya fanida, turli 
maktablar o’rtasida doimiy ravishda munozaralar va farqlanuvchi 
fikrlar bo’lishiga qaramasdan, konvergentsiya jarayoni kuzatilmoqda. 
Masalan, keynschilar nazariyasida qarashlar yangi mumtoz maktab 
vakillarining qarashlariga va yangi mumtoz nazariyalar esa 
keynschilar nazariyalaridagi qarashlarga kirib bormoqda. Bu, eng 
avvalo, barcha nazariyalarda mavjud bo’lgan moliya-kredit-pul 
mexanizmiga tegishlidir. Barcha nazariyalar mamlakatning xo’jalik 
hayotiga ta’sir ko’rsatish uchun bu instrumentlarni tadqiq etish zarur 
ekanligini bir ovozdan tan oladilar, 
so’zsiz e’tirof etadilar. Holbuki, 

---

bunday ta’sir choralari, ulardan foydalanish vositalari va vaqtlari bir- 
biriga mos tushmasligi mumkin. 
Xorijiy 
olimlar 
tomonidan 
yaratilgan 
moliyaviy 
kontseptsiyalarining tahlili quyidagi yakuniy xulosalarni chiqarishga 
imkon beradi: 

moliya sohasidagi qarashlar tizimi umumiqtisodiy nazariyaning 
ma’lum bir qismi hisoblanadi, ular moliya fanini boyitadi va 
rivojlantiradi; 

moliyaviy kontseptsiyalarning vujudga kelishi mamlakat makro- 
va mikroiqtisodiyotining talablariga javob re
aktsiyasidir yoki ma’lum 
hukmron ijtimoiy guruhlar buyurtmasining 
bajarilishidir (ijro 
etilishidir); 

xorijiy olimlarning progressiv moliyaviy g’oyalari iqtisodiy 
o’sishning etarli yuqori darajasini ta’minlab, insonning turli-tuman 
ehtiyojlarini qondirishda jamiyatga yordam beradi.