T. Malikov O. Olimjonov moliya

7.2. Rossiyalik iqtisodchilarning moliyaviy nazariyalari56 
 
Rossiyada moliya fani mustaqil voqelik sifatida XIX asrning 
boshlarida shakllana boshladi. Shu davrda moliya sohasiga oid 
birinchi yirik ilmiy ishlar paydo bo’ldi. Rus moliya fanining 
boshlanishiga N.I.Tergenevning “Soliqlar nazariyalari tajribasi” asari 
(bu asar 1818 yilda nashr etilgan) asos soldi. Unda Rossiyada ilk 
marta soliqlarning o’ziga xos xususiyatlari, ularning davlat xo’jaligi 
va mamlakatning butun iqtisodiyoti uchun ahamiyati 
o’rganildi. 
Oktyabr davlat to’ntarilishiga qadar olimlarning ishlarida 
moliya masalalari
. Rossiya moliya fanining gullab-yashnashi XIX 
asrning oxiri va XX asrning boshlariga to’g’ri kelib, bu davrda 
rossiyalik iqtisodchilar va yuristlardan I.Yanjul, I.Ozerov, I.Kulisher, 
L.Xodskiy, V.Lebedev, S.Ilovayskiy va boshqalarning eng mashhur 
asarlari e’lon qilindi. 
Rossiyalik iqtisodchi olimlar moliya fanining ham nazariy va 
ham amaliy masalalarini ishlab chiqishdi. Nazariyada ular pragmatik 
yondoshuvning vakillari hisoblanib, 
“jamoa ehtiyojlarini qondirish” 
nazariyasi
ning tarafdorlari edilar. Bu narsa I.Ozerovning “Moliya 
56
O‘zbekistonda tayyorlangan darslikda rossiyalik iqtisodchilarning 
moliyaviy nazariyalarini o’rganish masalasi ayrimlarning e’tirozlariga 
sabab bo’lishi mumkin. Lekin, bizning fikrimizcha, X1X asrning 60-
yillarida O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan ishg’ol 
etilganligi, bu erda Qo’qon xonligi, Buxoro amirligi va Xiva xonligi kabi 

---

kapitalistik emas, balki feodal davlatlarning mavjud bo’lganligi, undan 
keyingi yillarda O‘zbekistonning sobiq SSSR tarkibida bo’lganligi va bu 
holatlarning barchasi tegishli masalalarga (shu jumladan, moliya 
sohasidagi nazariyalarning yaratilishiga ham) o’z ta’sirini ko’rsatganligini 
xolisona tan olishimiz kerak. Shu sabablarga ko’ra, mazkur darslikda 
rossiyalik moliyachilarning fanga qo’shgan hissalari haqida qisqacha 
ma’lumot berishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. 

---

fani asoslari” deb nomlangan darsligida yaqqol namoyon bo’lgan 
edi. 
Davlat moliyasini tadqiq qilish shu davrdagi olimlarning 
ishlarida asosiy o’rinni egallagan edi. Ta’kidlash joizki, bu davrda 
e’lon qilingan ishlarda xususiy xo’jalik moliyasi to’g’risida masalalar, 
hatto biror marta ham, esga olinmagan. Bir vaqtning o’zida, davlat 
daromadlariga oid masalalar: daromadlar tizimi, turli davlatlarda 
ularning rivojlanishi, soliqlarni byudjetga undirish shakllari va 
tartiblari, shu jarayonlar ustidan davlat tomonidan amalga oshirilgan 
nazorat, byudjet defitsitini qoplash manbalari, davlat kreditining 
rivojlanishi kabi masalalar tadqiq qilingan. 
Oktyabr davlat to’ntarilishiga qadar moliyachilar tomonidan 
o’rganilgan masalalarning boshqa bir yo’nalishi byudjet va mahalliy 
byudjetlar bilan bog’langan. Ularda markaziy byudjet va mahalliy 
byudjetlarning tuzilish masalalari va byudjet jarayoniga tegishli 
bo’lgan boshqa masalalar ko’rib chiqilgan.