T. Malikov O. Olimjonov moliya

8- 
bob. Xo’jalik yurituvchi sub’yektlar58 moliyasi 
8.1. Davlatning moliyaviy salohiyati va 
uning xo’jalik 
yurituvchi sub’yektlar moliyasi bilan o’zaro bog’liqligi 
 
Davlatning moliyaviy salohiyati 
bozor iqtisodiyoti sub’yektlari va 
aholining pul daromadlari va jamg’ar-malari asosida shakllanib, bir- 
birlari bilan o’zaro bog’langan quyidagi bo’g’inlardan tashkil topadi: 

respublika va mahalliy byudjetlar, byudjetdan tash-qari davlat 
maxsus fondlari byudjetlari; davlat kredit resurslari; davlat (unitar) 
xo’jalik yurituvchi sub’yektlari (XYuSlari) va davlatning ishtirokidagi 
XYuSlar moliyasi. Davlatning moliyaviy salohiyati tarkibiga asosiy 
fondlar, 
tugallanmagan 
ishlab 
chiqarish, 
moddiy 
aylanma 
mablag’lar, uy-ro’zg’or mulklari, nomoddiy aktivlar qiymati – inson 
kapitali kiradigan moddiy kapital ko’rinishidagi milliy boylik hajmini 
kiritish mumkin; 

xususiy XYuSlar moliyaviy salohiyati. U aylanmadan tashqari 
aktivlar va aylanma aktivlarining yig’indisidan tashkil topadi. Bu 
yerda aylanmadan tashqari aktivlar nomoddiy aktivlar, asosiy 
vositalar, tugallanmagan ishlab chiqarish, moddiy boyliklarga 
daromadli investitsiyalar, uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar 
(qo’yilmalar), aylanmadan tashqaridagi boshqa aktivlardan 
iboratdir. Shuningdek, bu yerda aylanma aktivlarning tarkibiga 
zaxiralar, debitorlik qarzlari, qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalar, pul 
mablag’lari va boshqa aylanma aktivlar kiradi. XYuSlarning 
moliyaviy salohiyati ularning yangi qiymat yaratishdagi qobiliyatiga 
bog’liq. Bir xil moliyaviy-iqtisodiy qudratga ega bo’lgan XYuSlar bir- 
biridan tubdan farq qiluvchi moliyaviy natijalarga erishishi mumkin. 
Bu mol-mulkdan, ishlab chiqarish-texnologik jarayonlar va kadrlarni 
boshqarish 
samaradorligiga, 
menejment 
mala-kasiga, 
tadbirkorlikning 
natijaliligiga, 
moliyaviy 
resurs-lar 
va 
tashqi 
qarzlardan oqilona foydalanishga bog’liq bo’ladi; 

bank-kredit tizimining moliyaviy salohiyati 
– kredit resurslariga 
bo’lgan iqtisodiyotning ehtiyojlarini qondirish bo’yicha kredit 
tashkilotlari aktivlari va real imkoniyat-
larining yig’indisi. Ayrim 
mamlakatlarning bank-kredit tizimi hozirgi paytda kengaytirilgan 
takror ishlab chiqarish jarayonini kredit resurslari bilan 
ta’minlash 
58
Ushbu darslikda xo’jalik yurituvchi sub’yektlar deyilganda, eng avvalo, 

---

korxonalar va xo’jalik yuritishning qolgan barcha shakllari nazarda tutiladi. 

---

imkoniyatiga ega emas. Ularda XYuSlarga taqdim etilayotgan kredit 
resurslari, asosan, qisqa muddatli xarakterga ega hamda asosiy 
kapitalni shakllantirishdagi kreditlarning salmog’i iqtisodiyot 
samaradorligining o’sishi uchun etarli emas; 

sug’urta fondlarining moliyaviy salohiyati. Bu salohiyat 
tadbirkorlik risklarini pasaytiradigan va jamg’armalar hamda 
investitsiyalar o’sishini ta’minlaydigan pul sug’urta resurslarini 
shakllantirish bo’yicha sug’urtaviy moliyaviy-iqtisodiy imkoniyatlar 
yig’indisining amalga oshirilishi orqali namoyon bo’ladi; 

uy xo’jaliklarining moliyaviy salohiyati. Bu salohiyat ularning 
jami daromadlari, 
soliq, renta va foiz to’lovlari, investitsion talabning 
o’sishiga iste’mol va jamg’arishning ta’siri orqali ifodalanadi. 
Hozirgi paytda ko’p mamlakatlarda aholining jamg’ar-malari, 
XYuS va tashkilotlarning jamg’armalari singari kengaytirilgan takror 
ishlab 
chiqarish maqsadlari uchun to’liq foydalanilmayapti. Aholining 
jamg’armalaridan foydalanish masalasi bizning mamlakatimizda 
ham hali o’z echimini topmagan. Mustaqillikning dastlabki yillarida 
banklarning aholi omonatlari bo’yicha foiz stavkalarini bir tomonlama 
kamaytirish hodisalariga yo’l qo’yganliklari, omonatni sir saqlash 
shartini buzganliklari kabi noxush holatlar aholining banklarga 
bo’lgan ishonchini pasay-tirganligi sir emas. 2016 yildan boshlab 
mamlakatimizda bu masalada ham juda katta ijobiy o’zgarishlar yuz 
bera boshladi. Ayni paytda aholi omonatlari miqdori keskin suratlar 
bilan oshib boryapti.