T. Malikov O. Olimjonov moliya

24- 
BOB. 
SUG’URTA 
24.1. Sug’urta haqida tushuncha va uning o’ziga 
xususiyatlari 
 
Ma’lumki, turli ko’ngilsiz hodisalar, xususan, zilzila, suv 
toshqini, qurg’oqchilik, er ko’chkisi, sel, kuchli shamol, do’l va 
shunga o’xshash tabiiy ofatlar qadimdan insoniyat boshiga katta 
kulfatlar keltirgan. Keyinchalik ishlab chiqarishning rivojlanishi, 
sanoatning yangi bosqichga ko’tarilishi turli texnogen tusdagi 
xavflarning vujudga kelishiga olib kelgan. 
Jamiyatning barcha jabhalari taraqqiy etishi barobarida 
fuqarolarning bir maromda hayot kechirishlariga va korxonalarning 
barqaror faoliyat ko’rsatishiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillar ham 
kengaya boshladi. Mana bir misol. Sanoatning tez sur’atlar bilan 
rivojlanishi tabiat va jamiyat o’rtasidagi muvozanatning buzilishiga, 
birinchi galda, ekologik vaziyatning tang ahvolga tushib qolishiga 
sabab bo’ldi. To’g’ri, insoniyat tabiatning injiqliklariga ko’nikib 
yashashga o’rgangan, ammo, shu bilan bir qatorda tabiiy ofatlar, 
yong’in va boshqa noxush hodisalar ro’y berishi oqibatida yuzaga 
kelgan zararlar, yo’qotishlarning o’rnini qoplash vositalarini izlab 
topishga ham harakat qilgan. Hatto, insoniyat taraqqiyotining 
dastlabki bosqichlarida hayot kechirgan ajdodlarimiz bunday 
ko’ngilsiz hodisalar ro’y berishi natijasida ko’rilishi mumkin bo’lgan 
zararlar va nobudgarchiliklardan saqlanish choralarini ko’rganlar. 
Ana shunday choralardan biri sifatida qurg’oqchilikdan saqlanish 
maqsadida suv omborlari va oziq-ovqat zaxiralarini yaratganlar. Har 
ehtimolga qarshi zaxiralarni yaratish va oldindan ko’rib bo’lmaydigan 
hamda insoniyatning ongi bilan boshqarib bo’lmaydigan ko’ngilsiz 
hodisalar sodir bo’lishi oqibatida yuzaga kelgan zararlarning o’rnini 
qoplash hozi
rgi zamon sug’urta munosabatlarining asosini tashkil 
etadi. 
Tabiiy ofatlar, yong’in va boshqa noxush hodisalar yuz berishi 
natijasida etkazilgan zararlarning o’rnini qoplashda sug’urta muhim 
ahamiyatga ega. Iqtisodiy adabiyotlarda sug’urta tushunchasiga 
tu
rlicha ta’riflar keltirilgan. Ulardan eng keng tarqalgani “yuridik va 
jismoniy shaxslarning badallari hisobidan maxsus pul jamg’armasini 
tashkil etish va turli noxush hodisalarning sodir bo’lishi natijasida 
ana shu shaxslarning hayoti va faoliyatiga etkazilgan zararlarni 
mazkur jamg’arma hisobidan qoplash bilan bog’liq iqtisodiy 

---

munosabatlarga sug’urta deyiladi”
106
. 2002 yil 5 aprelda qabul 
qilingan 
O‘zbekiston 
Respublikasining 
“Sug’urta 
faoliyati 
to’g’risida”gi Qonunida sug’urtaga quyidagicha ta’rif berilgan: 
“Sug’urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to’laydigan sug’urta 
mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan 
voqea (sug’urta hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug’urta 
shartnomasiga muvofiq sug’urta tovonini (sug’urta pulini) to’lash yo’li 
bilan ularning manfaatlarini himoya qilish 
tushuniladi”
107
. 
Ko’rinib turibdiki, yuridik va jismoniy shaxslar xizmat haqi 
sifatida to’laydigan sug’urta mukofotlari hisobidan maxsus 
maqsadga mo’ljallangan pul fondlari tashkil etiladi. Bu pul fondlari 
sug’urta tashkilotlarining tasarrufida bo’ladi. Sug’urta tashkiloti 
yuridik hamda jismoniy shaxslar o’rtasida tuzilgan sug’urta 
shartnomasiga asosan sug’urta hodisasi sodir bo’lishi natijasida 
etkazilgan zararlarni qoplaydi. 
Sug
’urta hodisasi sodir bo’lishi natijasida etkazilgan zararlar, 
faqat, sug’urta tashkiloti bilan tegishli sug’urta shartnomasini tuzgan 
yoki sug’urta polisini olgan yuridik va jismoniy shaxslarga 
shartnomada ko’rsatilgan xavf-xatarlar sodir bo’lgan taqdirdagina 
qoplanadi. Demak, sug’urta qoplamasini olish uchun yuridik yoki 
jismoniy shaxs sug’urta mukofotini to’lagan va shu asnoda pul 
fondini shakllanishida ishtirok etgan bo’lishi kerak. 
Sug’urta quyidagi ikkita tarmoqqa ajratilgan: 
- 
hayotni sug’urta qilish (jismoniy shaxslarning hayoti, sog’lig’i, 
mehnat qobiliyati va pul ta’minoti bilan bog’liq manfaatlarini sug’urta 
qilish, bunda shartnoma bo’yicha sug’urtaning eng kam muddati bir 
yilni tashkil etadi hamda sug’urta pullarining sug’urta shartnomasida 
ko’rsatib o’tilgan oshirilgan foizni o’z ichiga oluvchi bir martalik yoki 
davriy to’lovlarini (annuitetlarni) qamrab oladi); 
- 
umumiy sug’urta (shaxsiy, mulkiy sug’urta, javobgarlikni 
sug’urta qilish hamda hayotni sug’urta qilish sohasiga taalluqli 
bo’lmagan boshqa sug’urta turlari). 
Har bir sug’urta tarmog’i sug’urta risklari va majburiyatlarining 
umumiy xususiyatlariga qarab sug’urta klasslariga bo’linadi. Hayotni 
sug’urta qilish tarmog’i 4 ta va umumiy sug’urta sohasi 17 ta klassni 
o’z tarkibiga oladi. Har bir sug’urta klassi umumiy xususiyatlariga 
qarab bitta yoki bir nechta sug’urta turlarini (mahsulotlarini) o’z 
ichiga oladi. Sug’urta tarmoqlariga oid sug’urta klasslarining to’liq 
nomlanishi 2002 yil 27 noyabrda qabul qilingan 
O‘zbekiston 
106
Ermasov S.V., Ermasov N.B. Straxovanie: Uchebnoe posobie dlya 
vuzov. – M.: YuNITI-DANA, 2004. – 5 s. 
107
O‘zbekiston Respublikasining “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi Qonuni.// 

---

Xalq so’zi, 2002 yil, 28 may. 

---

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Sug’urta xizmatlari bozorini 
yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi 413-sonli qarori 
bilan tasdiqlangan “Sug’urta faoliyati klassifikatori”da keltirilgan. 
Sug’urta majburiy va ixtiyoriy shakllarda amalga oshiriladi. 
Hozirgi kunda O‘zbekistonda majburiy sug’urtaning quyidagi turlari 
amalga oshiriladi: 
- harbiy xizmatchilar va harbiy majburiyatli shaxslarning, oddiy 
askarlar hamda boshliqlar tarkibiga kiruvchi shaxslarning davlat 
majburiy 
sug’urtasi; 
- soliq organlari xodimlarining davlat majburiy 
sug’urtasi; 
- 
davlat sud ekspertlarining hayoti va sog’lig’ini davlat 
tomonidan majburiy sug’urta qilish; 
- 
sudyalarning hayoti va sog’lig’ini davlat tomonidan majburiy 
sug’urta qilish; 
- Hukumat kafolati ostida kiritilayotgan va Davlat byudjeti 
mablag’lari hisobidan qurilayotgan ob’ektlardagi qurilish risklarini 
majburiy 
sug’urtasi; 
- 
xavfli ishlab chiqarish ob’yektiga ega korxonalarning xavfli 
ishlab chiqarish ob’yektida avariya yuz bergan taqdirda boshqa 
shaxslarning hayoti, sog’lig’i va (yoki) mol-mulkiga hamda atrof 
muhitga zarar etkazganlik uchun fuqarolik javobgarligini majburiy 
sug’urta qilish; 
- transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini 
majburiy sug’urta qilish; 
- ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy 
sug’urta 
qilish;
- 
tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish. 
Majburiy 
sug’urta qonun asosida joriy etiladi. Majburiy davlat 
sug’urtasi davlat byudjeti mablag’lari hisobidan, majburiy sug’urta 
esa yuridik yoki jismoniy shaxsni
ng o’z mablag’lari hisobidan amalga 
oshiriladi. 
Yuridik va jismoniy shaxslarning mol-
mulkini sug’urta qilish, 
fuqarolarni baxtsiz hodisalardan sug’urta qilish, xorijga chiquvchi 
fuqarolarni sug’urta qilish, tibbiy sug’urta, uzoq muddatli hayotni 
sug’urtalash, yuklarni sug’urtalash kabi sug’urta turlari ixtiyoriy 
shaklda amalga oshiriladi.