T. Malikov O. Olimjonov moliya

23.5. Davlat 
– garant (kafil) va kreditor sifatida 
 
Garant (kafillik) huquqiy majburiyatlarni ta’minlash usuli bo’lib, 
unga muvofiq kafolat beruvchi kafolat berilgan tomonning 
(shaxsning) majburiyatlarini to’liq yoki qisman uchinchi tomon (shaxs) 
oldida ijro etilishiga (bajarilishiga) javob berishi uchun majburiyatni 
yozma ravishda o’z zimmasiga oladi. Kafolatlar, odatda, tanlov 
asosida taqdim etilishi kerak. Davlat tomonidan milliy va xorijiy 
valyutada berilayotgan kafolatlar (kafilliklar) o’zining yuqori 
chegarasiga ega bo’lmog’i lozim. Mamlakatning milliy valyutasida 
ifodalangan kafolatlarning umumiy summasi davlatning ichki qarzlari 
tarkibiga, uning xorijiy valyutada ifodalangan summasi esa 
davlatning tashqi qarzlari tarkibiga kiritiladi. Kafolatlar taqdim 
etilayotgan 
paytda, 
albatta, 
uni 
oluvchilarning 
(unga 
ega 
bo’layotganlarning) moliyaviy ahvoli tekshirilmog’i kerak. 
An’anaviy ravishda davlat aholining tijorat banklaridagi 
omonatlarini kafolatlaydi. Keyingi yillarda bozor munosabatlarining 
rivojlanishiga muvofiq ravishda davlat turli yuridik shaxslarning 
qarziy majburiyatlari bo’yicha ham kafolatlovchi (kafillik beruvchi) 
sifatida maydonga chiqmoqda. 
Mamlakatda moliyaviy intizomni mustahkamlash va kafolatlar 
berishning asoslangan mexanizmini joriy etish maqsadida byudjetga 
va byudjetdan tashqari jamg’armalarga to’lovlar bo’yicha qarzlari 
mavjud bo’lgan sub’yektlarga kafolatlar berilmaydi. Shuningdek, 
kafolatlarni tanlov asosida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 

---

Rezident-yuridik shaxslarning majburiyatlari 
bo’yicha O‘zbekiston 
Respublikasining kafolatlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi yoki u vakolat bergan organ tomonidan sodir etiladi. 
Jismoniy 
shaxslarning 
majburiyatlari 
bo’yicha 
O‘zbekiston 
Respublikasining kafolatlari berilmaydi. Kafolatlar berish tartibi, 
shuningdek, kafolatlar berilganligi uchun kafolatlar oluv-chidan haq 
olish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 
belgilanadi. 
Davlat qarzi bo’yicha to’lovlarni o’z vaqtida amalga oshirishga 
hamda davlat tomonidan ic
hki va xorijdan mablag’ jalb qilish 
bo’yicha O‘zbekiston Respublikasining majburiyatlaridan kelib 
chiquvchi 
to’lovlarni amalga oshirish uchun mablag’larni jamlashga 
shart-sharoit yaratish maqsadida respublika byudjet tarkibida kafolat 
jamg’armasi tuzilishi mumkin. Bu jamg’armani tashkil etish va undan 
foydalanish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 
tomonidan belgilanadi. 
Bozor munosabatlarining rivojlana borishi bilan ichki bozorda 
davlatning kreditor sifatidagi faolligi ham asta-sekinlik bilan 
kuchaymoqda. Agar avval byudjetdan moliyalashtirishga asosiy 
e’tibor qaratilgan bo’lsa, keyingi yillarda og’irlik markazining kredit 
munosabatlari tomon 
o’zgarayotganligi sezilib turibdi. Chunki kredit 
munosabatlari mablag’lardan foydalanishda byudjet re-surslarining 
katta qismini tejashga imkon beradigan va samarali usul 
hisoblanadi. 
Davlatning kreditor sifatidagi o’rni uning ichki va tashqi kreditlari bilan 
belgilanadi. Odatda, dunyo amaliyotida ichki kreditlar ikki 
ko’rinishga 
ega (bu degani, hamma davlatlar amaliyotida ham 
bo’lishi mumkin 
emas yoki boshqacha shaklda amal qilishi mumkin): 

byudjet kreditlari; 

byudjet ssudalari. 
Byudjet kreditlari xarajatlarni byudjetdan moliyalashtirish shakli 
bo’lib, u yuridik shaxslarga qaytarilish va tiklash asosida mablag’ 
berilishini ko’zda tutadi. Byudjet ssudasi esa yuqori byudjetdan quyi 
byudjetga yoxud respublika byudjetidan rezident-yuridik shaxsga yoki 
chet el davlatiga qaytarish sharti bilan ajratiladigan mablag’dir. 
Byudjetdan qarz mablag’larini oluvchilar quyidagilar bo’lishi 
mumkin: 

byudjet tashkilotlari. Amalda byudjet tashkilotlari kredit 
tashkilotlaridan hamda yuridik va jismoniy shaxslardan kredit olish 

---

huquqiga 
ega 
emas 
(byudjet 
va 
byudjetdan 
tashqari 
jamg’armalardan olinadigan ssudalarni mustasno qilganda); 

davlat unitar korxonalari; 

byudjet tashkiloti va davlat unitar 
korxonasi bo’lmagan yuridik 
shaxslar; 

ijroiya hokimiyat organlarining quyi byudjetlari. 
Byudjet kreditlarini qaytarish bo’yicha ijroni ta’minlashning 
usullari faqat bank kafolatlari, mol-
mulk garovi bo’lishi mumkin. 
Yuridik shaxslarga berilgan byudjet mablag’larini qaytarish va ulardan 
foydalanganlik uchun 
haqini to’lash byudjet to’lovlariga tenglashtiriladi. 
Byudjet kreditlari faqat qaytarilish asosida oldin berilgan byudjet 
mablag’lari bo’yicha to’lov muddati o’tib ketgan qarzlari bo’lmagan 
yuridik shaxslarga berilishi mumkin. 
Moliya 
vazirligi 
kelgusi 
yil 
uchun 
byudjet 
loyihasi 
tayyorlanayot
gan paytda tashkilotlarga berilishi mumkin bo’lgan 
byudjet kreditlarining umumiy hajmini aniqlaydi va investitsion 
loyihalarning tanlovini o’tkazish uchun kelgusi moliya yilining 
boshlanishidan to’rt oy oldin ularni tegishli vazirliklarning ixtiyoriga 
etkazadi. 
Loyihalarni tanlovga taqdim etish jarayonida byudjetning 
markazlashtirilgan 
investitsion 
resurslarini 
tanlov 
asosida 
joylashtirishda investitsion loyihalarning samaradorligini baholashda 
talab qilinadigan hujjatlarga qo’shimcha ravishda yana quyidagilar 
taqdim qilinishi lozim: 

ijroiya hokimiyat organlarining import bo’yicha sotib olinishi 
rejalashtirilayotgan 
asbob-uskunani 
mamlakat 
korxonalarida 
tayyorlashning iloji yo’qligi va ularni import bo’yicha sotib olish 
maqsadga muvofiqligi to’g’risidagi xulosasi; 

ssudalarni qaytarishni ta’minlash manbalari ko’rsa-tilgan
holda qarz mablag’larini to’liq qaytarishning moliyaviy hisob-kitoblari; 

da’vogarda avans to’lovlarini amalga oshirish uchun o’z 
mablag’lari borligining tasdiqlanganligi. 
Ssudalar mamlakat tijorat banklari kafolatlari, hokimiyat organlari 
va barqaror moliyaviy-
iqtisodiy ahvolga ega bo’lgan uchinchi 
shaxslarning iltimosnomalari hamda yuqori likvidli qimmatli qog’ozlar 
garovi asosida taqdim etiladi. Ta’minotning bunday turlari riskning 
baholani
shiga bog’liq bo’lgan holda turli kombinatsiyalarda 
qo’llanilishi mumkin. 
Ssudalarning miqdori tanlovdan o’tgan loyiha uchun uni 
moliyalashtirish resurslari hajmining ma’lum bir qismidan (odatda, 

---

uning 40%dan) oshmasligi lozim. Moliyalashtirishning boshqa qismi 
byudjet manbalariga muqobil bo’lgan manbalar hisobidan qoplanishi 
kerak. 
Ijtimoiy sohada davlat funksiyalarining bajarilishi bilan bog’liq va 
notijoriy 
xarakterga 
ega 
bo’lgan 
investitsion 
loyihalarni 
moliyalashtirish tashkilotlarga shunday loyihalar hajmini 100% 
moliyalashtirish miqdorida taqdim etilishi mumkin. 
Davlat tomonidan xorijiy davlatlarga, ularning yuridik shaxslariga 
va xalqaro tashkilotlarga taqdim etilayotgan kreditlar deyilganda ular 
bo’yicha xorijiy davlatlar, ularning yuridik shaxslari va xalqaro 
tashkilotlarning kreditor sifatida davlat oldida vujudga kelgan qarz 
majburiyatlari tushuniladi. 
Xorijiy davlatlarning qarz majburiyatlari ularning boshqa davlat 
oldidagi qarzlarini shakllantiradi. Odatda, byudjet to
’g’risidagi qonunda 
bu 
qarzlarga tegishli bo’lgan quyidagilar tasdiqlanishi kerak: 

xorijiy davlatlarning qarzlari bo’yicha qaytarilish (uzilish) 
summalari va foizlarining 
to’lovi; 

moliyaviy yilning oxiridagi xorijiy mamlakatlar qarzlarining 
miqdori; 

xorijiy davlatlarga taqdim etiladigan davlat kreditlarining 
maksimal hajmi; 

moliyaviy 
yilda 
ularning 
oluvchilari, 
maqsadlari 
va 
kreditlashtirish miqdorlari ko’rsatilgan holda kreditlar ro’yxatidan 
iborat bo’lgan xorijiy davlatlarga davlat kreditlarini taqdim etish 
dasturi. 

---