T texniki kolleci

2. 
Mövqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin 
aparılmasındakı sadəliyə görə böyük üstünlüklərə malikdir. Bu say sistemində ədədi 
t
əşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki mövqeləri ilə təyin olunur. Məsələn: 
444 
400 + 40 + 4 
(D – C) 
(V – I) 
(L – X) 
CDXLIV 

---

33 
333 
ədədindəki 3 rəqəmlərinin qiymətləri fərqlidir. Soldan birinci 3 üç yüzü, ikinci 3 
otuzu, üçüncü isə üçü göstərir. 
Mövqeli say sistemlərinin tipik nümunəsi bizim istifadə etdiyimiz onluq say 
sistemidir.
Ədədlərin yazılışı üçün istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say 
sisteminin 
əsası deyilir. Onluq say sisteminin əsası ondur, yəni burada ədədlərin 
yazılışı üçün on rəqəmdən (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) istifadə olunur. Bu rəqəmlərdən 
müəyyən qayda ilə düzəldilmiş hər bir sonlu ardıcıllıq ədədlərin qısa yazılışı olur. 
Natural 
ədədlərin onluq say sistemində yazılışı aşağıdakı şəkildə göstərilir: 
M
əsələn, onluq say sistemində A
10
= 4718 açıq şəkildə belə yazılır: 
4718 = 4·10
3
+ 7·10
2
+ 1·10 + 8 
Bundan 
əlavə, informatikada digər mövqeli say sistemlərindən də istifadə olunur. 
İkilik say sisteminin əsası ikidir (q=2). Bu say sistemində istənilən ədəd 0 və 1-
l
ərlə ifadə olunur. 
Əsas: q = 2. Rəqəmləri: 0, 1. 
Misal üçün, A
2
= 1001 ikilik 
ədədinin onluq say sistemindəki yazılışı belədir: 
1001 = 1·2
3
+ 0·2
2
+ 0·2 + 1 = 9
10 
S
əkkizlik say sisteminin əsası 8-dir: 
q = 8; 
R
əqəmləri: 0, 1, 2, 3 , 4, 5, 6, 7. 
A
8
= 764 s
əkkizlik ədədinin onluq say sistemindəki yazılışı belədir: 
764 = 7·8
2
+ 6·8 + 4 = 448 + 48 + 4 = 496+4=500
10 
3.
Ədədlərin bir say sistemindən digərinə çevrilməsi. 
Aşkardır ki, eyni bir ədəd say sistemlərinin ixtiyari birində yazıla bilər. Bu yazılış 
formalarının birindən digər yazılış formasını almaq üçün ixtiyari p-lik sistemlərin birindən 
10-luq sistem
ə və tərsinə 10-luqdan ixtiyari sistemə keçid qaydalarına yiyələnmək 
lazımdır. 
Misal. 1202
3
ədədini onluq say sistemində yazaq. 
1202
3
= 1
3
3
+ 2
3
2
+ 0 
3 + 2 = 27 +18 +2 = 47
10 
İstənilən say sistemlərindən də birindən digərinə keçmək mümkündür. Əvvəlcə say 
sisteml
ərinin birində yazılmış ədədi onluq say sistemində yazırıq, sonra isə ardıcıl 
bölmə prosesindən ibarət qaydanı yerinə yetiririk. 
x 
ədədini əsası q olan say sistemində yazılışı aşağıdakı qayda ilə tapılır: 
x 
ədədini q ədədinə bölürük və alınan qalığı qeyd edirik, alınan qisməti yenə də q 
ədədinə bölürük və qalığı qeyd edirik və prosesi belə davam etdiririk və x ədədinin q 
sistemind
əki bütün rəqəmlərini tapırıq. Sonra isə axırıncı qalıqdan başlayaraq bütün 
qalıqları soldan sağa düzürük. Alınan ədəd axtardığımız ədəd olur.