T ü rkmenistany ň Bilimministrlig I Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk instituty

Çary Aşyrowyň ömri we döredijiligi
(1910-2003)
Terjimehal maglumatlar. Halypa ýazyjy Çary Aşyrow 1910-njy ýylda öňki Aşgabadyň golaýyndaky Köşi obasynda garyp daýhan maşgalasynda eneden bolýar. Çary çagalygyndan ýetim galypdyr.
Ol 1922-nji ýylda Aşgabat şäherindäki internata okuwa girýär. Soňra 1925-nji ýylda Aşgabat pedtehnikumynda okuwyny dowam etdirýär.
Şahyr 1929-njy ýylda pedtehnikumy gutaryp, az wagtlyk mugallymçylyk edýär. 1930-njy ýylda Aşgabatdaky Ylmy pedagogik instituta okuwa girýär. Ol 1937-nji ýylda Moskwada Milletleriň Merkezi ylmy-barlag pedagogik institutynyň aspiranturasyny gutaryp, Aşgabada gelýär. 1937-nji ýylda Türkmen döwlet neşirýatyna işe girýär.
Ç. Aşyrow Beýik Watançylyk urşy ýyllarynda has hem öndümli işleýär. Ol 1942-nji ýylyň 8-nji martynda harby gulluga gidýär. Uruş döwründe şahyryň «Duşmanyň tylynda», «En şäherinde» poemalary goşgulary bilen birlikde çap edilýär. Şahyr Beýik Watançylyk urşunda atyjylar rotasyna komandirlik edip, köp wagtlap nemes faşistlerine garşy söweşýär.
Ç. Aşyrow 1946-njy ýylda goşun hataryndan agyr syrkaw ýagdaýynda gaýdyp gelýär. «Ermeni gyzy», «Ejegyz», «Watan» we başga-da şahyryň birnäçe goşgulary onuň frontda söweşip ýörkä ýazan eserleridir.
Ç. Aşyrow goşun hataryndan dolanyp gelenden soň, ýene-de Türkmen döwlet neşirýatynda öňki wezipesinde işläp başlaýar. Şahyr birnäçe ýyllap „Tokmak― žurnalynyň baş redaktory bolup işledi.
Türkmenistanyň halk ýazyjysy Çary Aşyrowyň uly hyzmatlaryna mynasyp baha berlip, ol ençeme orden-medallar, Hormat hatlary bilen sylaglandy.
Türkmenistanyň halk ýazyjysy, köpleriň hormatly halypasy Çary Aşyrow 2003-nji ýylda aradan çykdy.
Döredijilik häsiýetnamasy. Şahyr döredijilik işine 1928-nji ýylda başlaýar. Şahyryň ilki döreden goşgularynyň köpusinde çagalaryň durmuşyndan söz açylyp, olaryň gyzykly dünýäsine aralaşmaga synanyşyk edilýärdi.
Ç.Aşyrow urşuň öň ýanynda ýazyp gutaran «Ganly saka» poemasyny soňky döwürde edilen tankydy bellikleri nazarda tutup, täzeden işleýär we I948-nji ýylda çap etdirýär. Poema 1953-nji ýylda ikinji gezek neşir edilýär. 1955-nji ýylda şahyryň uly göwrümli eserleri «Poemalar» diýen at bilen çapdan çykýar.
―Ganly saka‖ eserinde şahyr öz başyndan geçiren uruş temasyndan daşlaşan-da bolsa, taryhy hakykatyň bir bölegini özboluşlylyk bilen janlandyrmagyň hötde-sinden gelip bilipdi. Poemadaky ýer-suw üstünde aldym-berdimdi söweşin umumy kartinasyny awtor çagalykda synlapdy. Hatda edebiýatçylaryň ýazmagyna görä, şahyryň kakasy hem suw üstünde turan ganly çaknyşyjlaryň birinde gurban bolupdy. Eseriň awtobiografik häsietli wakadan söz açmagy ynandyryjylygyny, ýokary çeperçiligini üpjün edipdi. Bu eser Çary Aşyrowyn baş kitabyna öwrülipdi. Şahyr halkyň taryhy ykbaly çözülýän şu çylşyrymly döwürde türkmen daýhanlarynyň aň-düşünjeleriniň oýanyp başlamagyny, şonuň netijesinde olaryň adalat ugrundaky mukaddes göreşe gadam basyşlaryny suw üstünde bolan wakalar bijen baglylykda suratlandyrýar.
Türkmeniň geçmiş taryhynda suwsuzlyk zerarly hunaba baryny ýuwdulan türkmen topragynda suw üstünde döreýän çaknyşyklar gaýtalanyp durýan hadysalaryň biri bolupdyr. Şahyr şunuň ýaly durmuşy wakany eserine esas edip saýlap almak bilen, şol meseläniň töwereginde emele gelen göreşleri, sosial deňsizligi, zähmetkeş halkyň çydamsyz agyr durmuşyny teswirleýär.
«Ganly saka» poemasynyň baş gahrymany Çaryýar çylşyrymly wakalaryň içinde hereket edýär. Eserde Çaryýaryň aň-düşünjesi, dünýägaraýşy kem-kemden ösüş, kämilleşiş, özgeriş ýagdayynda görkezilýär. Poemanyň başlarynda Çaryýar zordan gün dolandyrýan, arly-namysly daýhan ýigidi hökmünde orta çykarylýar.
Şahyr Çaryýaryň sada psihologiýasyny, içki duýgularyny, oý-pikirlermi birin-birin beýan edýär. Çaryýar obada bolup geçýän adalatsyzlyklaryň düýp manysyna, köküne aýdyň göz ýetirip bilmese-de, garyp daýhanlaryň suw paýlaşykda ynsapsyz adamlar tarapyndan hakynyň iýilýändigini, sakanyň boýunda birtopar bigünä adamlaryň ganynyň dökülendigini bilýär. Soňa görä-de obanyň arçyny miraplyk wezipesini hödürlände, Çaryýar ilkibada oňa razy bolmaýar. Haçanda bu kär arçyn tarapyndan Çaryýaryň boýnuna mekirlik bilen dakylandan soňra ol suwy deň paýlamak ugrunda aýgytly hereket edip başlaýar. Çaryýar il-günüň hakynyň betpäl adamlar tarapyndan doýmaz-dolmazlyk bilen üleşdirilýändigini görüp durka adalatly göreşden çetde durup bilmeýär.
Şahyr poemada Çaryýaryňkydan başga-da birnäçe täsin obrazlary orta çykarypdyr. Şolaryň biri-de Lalyň (Ejegyzyň) obrazydyr. Okyjy bu obraz arkaly adalatsyzlyk zerarly agyr süteme duçar bolan, ar-namys ugrunda göreşe çykan edermen türkmen zenanynyň keşbini şahyrana teswirlemegi ussatlyk bilen başarypdyr.
Çaryýaryň çagalarynyň göz-gülban durmuşyny görkezmek bilen şahyr şol döwrüň agyr hem muşakgatly kartinasyny aýdyňlaşdyrypdyr. Toýly bilen Güljemal kakasy ýitirim bolup, ejesi aradan çykandan soň çekip çydardan kyn, aýylganç gözgyny durmuşa duçar bolýarlar.
Bu poemanyň «Lalyň ogly» (1962) atly ikinji kitabynda şahyr Çaryýar ýaly munlerçe garyplaryn kolhoz gurluşygy ýyllarynda gören kynçylyklary dogrusynda söz açýardy.
„Gökýaýlanyn ýigitleri» (1965) atly üçünji kitabynda bolsa Gökýaýla ýigitleriniň Beýik Watançylyk urşunda alyp baran gahrymançylykly söweşleri dogrusynda gürrüň berilýärdi. Şeýlelikde, şahyryň bu poemasy göwrüm taýdan barha ulalyp, poemalykdan goşgy bilen ýazylan roman derejesine ýetipdi.
«Ganly sakanyň» birinji kitabynda ýigrimä golaý gahryman orta çykarylypdy. Romanyň «Lalyn ogly» atly ikinji kitabynda bu gahrymanlaryň ustune täze-täze personazlar goşulyp, eseriň obrazlar galereýasy has-da giňäpdi. «Lalyň ogly» poemasy hereket edýän gahrymanlary boýunça-da, wakalaryň ösdürilişi boýunça-da «Ganly sakanyň» dowamydyr.
Ç. Aşyrow «Lalyň ogly» poemasyny «Ganly sakadaky» gahrymanlarynyň Sowet hökümeti gurlandan soňky döwürdäki ýüze çykan ýiti garşylyklaryň, göreşleriň içinde eden hereketlerini suratlandyrmaga bagyşlapdyr.
Eserde Çaryýar obanyň öňdebaryjy adamy, Sowet hökümetiniň syýasatyny amala aşyrmak ugrunda işjeň hereket eden täze döwrüň adamy bolup göz öňüne gelýär. Ol daýhanlaryň arasynda ýer-suwy paýlap bermek işine ýolbaşçylyk etmek bilen çäklenmän, obada magaryfyň ýola goýluşyna-da uly üns berýän aňly-düşünjeli, täzelige ymtylýan obraz hökmünde okyja ýakyn durýar.
Eserin «Gökýaýlanyň ýigitleri» bölüminiň peýda bolmagy bilen ol türkmen edebiýatynda iň köp gahrymanly şahyrana eseriň biri boldy.
Ç. Aşyrowyň bu poemasy trilogiýanyň üçünji eseridir. Bu eser 30-njy ýyllaryň ahyrlaryna, Beýik Watançylyk urşy döwrüniň wakalaryna bagyşlanýar. Bu bölümde Çaryýar, Ejegyz ýaly iki dünýäniň ajysyny-süýjüsini dadan adamlardan başga-da, soňky döwürde ösüp ýetişen ýaşlar hereket edýärler. Eserde Beýik Watançylyk urşy döwründe has-da berkleşen halklaryň doganlyk-dostlugy giňden teswirlenipdir.
Poemada Gökýaýla obasynyň şu günki durmuşy, Aşgabada Amyderýanyň mele suwunuň gelip, halkyň asyrlarboýy arzuwynyň hasyl bolandygy barada-da gyzykly söhbet açylýar.
Dogry, edil beýleki döwürdeşleriniň eserlerinda bolşy ýaly Ç.Aşyrowyň bu trilogiýasynda-da syýasatyň zyýanly täsiriniň bardygyny gynanç bilen boýun almaly. Şuňa seretmezden bu eser türkmen poeziýasynyň taryhynda mynasyp orun alan özboluşly belentlik bolup durýar.
Dürli ýyllarda Ç.Aşyrow rus klassyk şahyrlarynyň eserlerini türkmen diline terjime etdi. Ol N.A.Nekrasowyň birnäçe eserlerini, M.Ý.Lermontowyň ençeme goşgularyny, birnäçe poemasyny, I.A.Krylowyň basnýalar ýygyndysyny, şeýle hem A.S.Puşkiniň, S.Marşagyň köp eserlerini, L.N.Tolstoýyň, N.W.Gogolyň, A.P.Çehowyň proza eserlerini we başga-da birnäçe dünýä klassyklarynyň kitaplaryny türkmen diline terjime edýär. Terjime işleri bilen meşgul bolmak şahyryň gözýetiminiň giňelmegine, döredijilik ussatlygynyň kämilleşmegine uly täsir edýär.
Ç.Aşyrow öz döredijiliginde poemalary döretmäge uly üns beripdir. Şahyryň «Aýralyk» poemasy (1937-1939) Beýik Watançylyk urşundaň öňki döwürde ýazylypdyr. Şahyryň türkmen zenanlarynyň geçmişdäki agyr durmuşyny görkezmeklige bagyşlanan bu eserinde Garly ýaly doňýürek hem rehimsiz adamyň, Nabat ýaly çagalarynyň üstünde kökenek bolýan mährem enäniň şowly obrazlary döredildi.
Şahyryň türkmeniň gerçek ýigidi Gulmyradyň merdana keşbini döreden «Serhetde» poemasynda (1940) serhetçileriň asylly hem-de örän jogapkärli wezipelerini teswirläp, kyrkynjy ýyllarda harby-watançylyk temasynda döredilen eserleriň arasynda mynasyp ornuny tapdy.
Sahyryň Beýik Watançylyk urşunyň frontlarynda türkmen uçarmanynyň görkezen edermenliklerini joşgunly wasp edýän «Baýly» poemasynda mertlik-gahrymançylyk ideýalary uly ussatlyk bilen orta atlypdyr. Uçary ýanyp, duşmanyň tylyna düsen Baýly birjik-de ýan bermeýär. Ol kyn şertlerde-de duşmana garşy gahrymanlarça söweşýär.
Ç. Aşyrowyň «Ermeni gyzy» atly goşgusy halklaryň, milletleriň, umuman adamzadyň bütewiligini görkezmeklige bagyşlanyp ýazylan iň çeper, iň täsirl eserleriň biridir. Goşgy göwrüm taýdan kiçijik bolsa-da, çeperçiligi, manysynyň çuňlugy we täsir edijiligi bilen özüne çekijidir.
Ýaraly agyr halda ýatan esger ajal bilen garpyşýar. Şol göreşde esgeriň üstün çykmagyňa-da ermeni gyzy kömek edýär. Bu epizod goşguda ýeýle berlipdir:
Nirde sen, eý Nina, ermeni gyzy,
Gezsem taparmykam bütin Soýuzy!
Ol gün ýel ösýärdi tozadyp gary,
Top oky ýagýardy, ýanýardy däri.
Agaçlar burjulap, suwlar doňupdy.
Beýnim sarsyp, ýüzüme gan eňipdi.
Gulak eşidýärdi, göz görmeýärdi.
Iki elim ganly gary sermeýärdi.
Kellämi galdyryp, bir ýakyrnly el,
Galmagal içinde bir zat diýdi o1.
Mähriban ene dek edýärdi emi,
Çawýardy ýüzüme ýakymly demi.
Ýadymda dä1 aýdan sözlerniň bary,
Şulary ýat tutdum, şo1 günden bäri:
«Adym Nina - diýdi - özüm ermeni»,
Sol gyz halas etdi ölümden meni...
Front wakasyna bagyşlanan bu goşgy merdana ermeni gyzyna çäksiz söýgi, uly minnetdarlyk duýgusyny döredýär.
Ç.Aşyrowyň döredijiligine tebigy sadalyk, ýönekeýlik mahsusdyr. Soňa görä-de, onuň döredijiliginde köpsözlülik duş gelmeýär.
Şahyr köplenç ýagdaýlarda örän täsirli bolan, has dogrusy, gynançly wakalary suratlandyrmaga aýratyn üns berýär. Şol gynançly waka sýužetiň ösüp ýaýbaňlanmagynda esasy hyzmaty ýerine ýetirýär.
Ç. Aşyrow uly göwrümli proza eserleriniň hem birnäçesini döretdi. yazyjynyň «Yzçy» (1970), «Ekizler» (1978), «Garry serdar» (1980), „Garryçyrlalylar― (1980) atly romanlary dürli ýyllarda okyjylara gowuşdy. Ç.Aşyrow teatry öwreniji H. Bäşimow bilen bilelikde «Ogul takdyry», «Alňasama, Annamyrat» pýealaryny ýazdy. Çary Aşyrowyň türkmen edebiýaty üçin eden işleri ýokary baha mynasypdyr. Şahyryň diňe „Ermeni gyzy― goşgusy-da onuň türkmen edebiýatynda öçmejek yz galdyranlygynyň hakyky güwäsidir.