T ü rkmenistany ň Bilimministrlig I Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk instituty

Pomma Nurberdiýewiň ömri we edebi mirasy
(1909-1972)
Terjimehal maglumatlar. Turkmen edebiýatynyň görnükli wekilleriniň biri Pomma (Amangeldi) Nurberdiýew 1909-njy ýylda Mary etrabynyň Akýap obasynda garyp daýhan maşgalasynda dogulýar. Ýaşlygynda ýetim galan Pomma atasynyň dogany Aman hossarlyk edýär.
1926-njy ýyldan başlap, Pomma Marydaky Magtymguly adyndaky internatda okaýar. 1927-nji ýylda Tagtabazardaky maldarçylyk tehnikumyna okuwa girýär. Üç ýyl okansoň gözüne agyry degip, Pomma okuwy taşlamaga mejbur bolýar.
1934-nji ýyla çenli Pomma öz obalarynda mugallymçylyk edýär. 1934-35-nji ýyllarda ol Saýat etrap «Sosializm ýoly» gazetiniň redaktory bolýar. Onuň edebi döredijilik işi-de şol ýerde başlanýar. Ýaş şahyryň «Ol bizden arany açdy-da, gitdi» atly ilkinji goşgusy «Türkmenistan» gazetinde çap edilýär.
1935-nji ýylyň ahyrlarynda şahyr «Tokmak» žurnalynda edebi işgär bolup işe başlap, bu ýerde 1942-nji ýyla çenli işleýär.
P. Nurberdiýew 1942-1945-nji ýyllar aralygynda Wolgadan Berline çenli söweş ýoluny geçýär. Onuň şol döwürde ýazan «Ädigimiň ýoly» (1946) eseri türkmen edebiýatynda Watançylyk urşunyň çeper sene ýazgysyna aýdyň sahypalarynyň biri bolupdy.
Ýazyjy edebiýat meýdanynda bitiren hyzmatlary üçin orden-medallaryň üçüsi hem-de Hormat hatlarynyň dördusi bilen sylaglandy.
Görnükli ýazyjy hem şahyr P.Nurberdiýew 1972-nji ýylyň 24-nji sentýabrynda aradan çykdy.
Döredijilik häsiýetnamasy. P. Nurberdiýewiň döredijiliginiň başlangyç döwri 1934-41-nji ýyllara gabat gelýär. Şol ýyllarda onuň «Watanym», «Ilimiz», «Iki kanun» (1937) ýaly goşgulary peýda bolýar. «Açylan güller» (1938) atly goşgular ýygyndysy çap edilýär. 1941-nji ýylda «Watançy garry», «Kapitan Gastello», «Kasam» ýaly eserleri «Göreş günlerinde» ady bilen kitap bolup çykýar.
Uruşdan soňky ýyllarda P. Nurberdiýew iň gowy satirik eserlerini, pýesalaryny, hekaýadyr powestlerini, romanyny döretdi. Onuň «Baky Mergeniň toýy» (1952) hekaýasy, «Taýlak Hyzzyn» (1955) atly hekaýalar ýygyndysy, «Gümmezden çykan gyz» (1955), «Aýnur ejäniň aýdanlary» (1955), «Sebäbini soň bildim», (1956) ýaly eserleri, «Egri eýikmez» ( 1958), «Seýdi hakynda söhbet» (1961) ýaly powestdir hekaýalar ýygyndylary, «Düýe ýuwdan bokurdak» diýen satirik hekaýalary we felýetonlary, «Aýjemal», «Bibijan» atly hekaýadyr oçerkleri (1964), «Ýenjilen jyn» (1964), «Halak Babalak» (1964) pýesalary, «Gatakar» (1965) romany we beýleki eserleri yzly-yzyna çapdan çykýar.
P. Nurberdiýew çagalar durmuşyndan hem şowly eserler döredýär. Onuň «Molla Hajy» (1941), «Tapmaçalar» (1948), «Bäş balyk», «Deň kakyldy jaň» (1956) ýaly eserleri muňa şaýatdyr. Şol eserleriň käbirinde ýazyjynyň döredijiliginiň satira we ýumor bilen berk baglanyşyklydygy görnüp dur. Olaryň käbirinde çagalaryň her taraplaýyn düşünjeli, sowatly bolmagynyň («Molla Hajy», «Tapmaçalar», «Bäş balyk», «Jynly depe» ) aladasy edilipdir.
P.Nurberdiýewiň otuzynjy ýyllaryň ortalarynda döreden onlarça çeper goşgulary azat Watana, Gyzyl Goşuna, zähmete we beýleki möhum meselelere bagyşlanypdy. Pommanyň döredijilik ugry özboluşlydy, beýlekilere meňzemeýärdi. Mysal edip şahyryň «Gelen hat» (1937), «Iki hat» (1938), «Etregin kenarynda» (1938), «Säherde» (1938) ýaly goşgularyny görkezse bolar.
Eserleriň adyndan belli bolşy ýaly «Gelen hat», «Iki hat» goşgularynda Gyzyl esgeriň öz doganyna we söýýän gyzyna hat ibermegi bilen waka başlanýar. Şol hatlarda Gyzyl Goşun gullugynyň terbiýeleýjilik ähmiýeti, oba ýigidiniň gullukda bolan wagtynda özüni alyp barşy barada gürrüň gidýär. Indi oglan öňküsi ýaly däl, onuň gujur-gaýraty taplanýar.
«Etregiň kenarynda» atly goşguda agşam iki söýgüli Etrek derýasynyň ýakasynda duşuşýar. Söýgülileriň wagty hoş, keýpi kök, olarda gaýgy-gamdan nyşan ýok. Emma olaryň duşuşyklary ahyrlanda başga bir waka ýüze çykýar.
Näme üçindir deňje aýak çekdik-de,
Ýuwaşlykdan töwerege diň saldyk.
Bu sapar gelmedi ýaňky çygşyldy,
Diýdik: çöp-çalamlar edýär ygşyldy.
Şygyrda söýüşýän ýaşlar araçägi bozan iki sany içalyny tutmak bilen uly edermenlik görkezýärler. Olara oba ilaty kömege gelýär we içalylar ele duşýär.
P. Nurberdiýewiň «Atly gyzlara» atly goşgusynda on sekiz sany türkmen gyzynyň 1936-njy ýylda Atamyrat-Aşgabat aralygynda bolup geçen atly ýörişine gatnaşanlygy barada gürrüň berilýär.
Gamyş gulak bedew atlar ýörände,
Ýeriň tanapyny külterläp çekýär;
Üstünde gyzlarmyz toty guş ýaly,
Jak-jak urup, keýerjekläp at çapýar…
Şahyr öz halkynyň günde-günaşa görkezýän zähmet edermenligine buýsanyp, ony şahyrana wasp etmegi özüniň jana-jan borjy hasaplaýar. Aýal bagşy Täjigüle bagyşlap, ol «Barmagyň» (1938) diýen goşgusyny ýazan bolsa, Aşgabat-Moskwa atly ýörişine degişli «Döşünde» (1937) eserini, Kaspiden Moskwa çenli bolan taýmylly ýüzüş hakynda «Tabşyrdyň» (1936) atly şygryny döredipdir. P. Nurberdiýew durmuş ýoly, döredijiligi bilen Watany, il-halkyny söýmegiň, olara ak ýürekden hyzmat etmegiň ajaýyp nusgasyny görkezdi. Watançy şahyr faşizmiň garşy eli ýaragly göreşdi. Onun liriki gahrymany azatlyk, doganlyk-dostluk, Ýeňşe bolan beýik ynam bilen ýaşaýar.
Bu ynam onuň harby-watançylyk lirikasynyň içinden eriş-argaç bolup geçipdir. P.Nurberdiýewiň harby-watançylyk temasynda orta çykaran liriki gahrymany gahrymançylykly gylyk-häsiýeti bilen tapawutlanýar, onuň her bir böwedi böwüsjekdigine şübhe ýok. Watançy liriki gahryman söýgüsine wepaly, gorkmazak, batyr, paýhasly. Ol mydama adamkärçilik pikirlerden ugur alýar.
Şahyr «Watanyň namysy» (1941), «Sözleýär Pomma» (1942) goşgularynda Watanyň mertebesini arşa göterýär. «Urulýan wagty» (1943), «Gyrşymyz bardyr» (1943) ýaly goşgularynda duşmanyň asgynlap, yza çekilişini suratlandyrýar.
Görnükli şahyryň uruş döwrunde söýgi, aýal-gyzlar temasynda döreden eserleri hem çuňňur watançylyk duýgusyna eýlenendir. «Birleşip» (1941), «Gopuz» (1941), «Söwdügim» (1944), «Şirin», «Meňzeş» (1943), «Bibi» (1943) ýaly goşgularynda, «Ýadygär» (1942) poemasynda şahyr zähmetsöýer gelin-gyzlaryň fronta berýän kömeklerini, gujur-gaýratlaryny taryp edýär.
«Bibi» goşgusynda liriki gahrymanyň nätanyş gyzdan gowşan hatdyr ellige bolan çäksiz begenjini şahyr şeýle beýan edýär:
Sowgat iberipsiň ak ýüňden ellik,
Elligňe edipsiň «Ýeň!» diýen bellik,
Ýeňerin, ýeňmäge edýärin gulluk,
Gümansyz, gürrüňsiz ynanaý, Bibi…
P.Nurberdiýew «Ädigimiň ýoly» (1946), «Watanym saňa» (1945), «Berlindäki dostlaryma» (1947) diýen goşgularyny beýik Ýeňşe bagyşlap ýazýar. Onuň «Ädigimiň ýoly» diýen goşgusy ideýa çeperçiliginiň ýokarylygy bilen tapawutlanýar. Esger urşa geýip giden ädiginiň her gatyna, ona kakylan çüýlere seredip, duşman bilen söweşip geçýlen ýollaryna nazar aýlaýar.
Onuň her gatyna urlan çüýlere,
Garan wagtym gelýän gaýly ýollary.
Belet boldy ençe häsiýet-hüýlere,
Baky şaýat Günbataryň illeri…
P.Nurberdiýew harby-gahrymançylyk temasyndan «Ýadygär» (1942), «Kasam» (1941), «Watançy garry» (1941) ýaly poemalaryny hem döredipdi. «Ýadygärde» halkyň tylda alyp barýan zähmet gahrymançylygy şöhlelendirilipdir. Eseriň baş gahrymany Gülnabadyň üsti bilen şahyr aýal-gyzlaryň Watana we azatlyga bolan çäksiz söýgüsini çeper poeziýada janlandyrýar. «Kasam» poemasynda gospitaldaky ýaraly esgerleriň içki dünýäsine, arzuw-isleglerine aralaşylsa, «Watançy garryda» şahyr partizanlaryň gahrymançylyklaryna ýüzlenýär.
P. Nurberdiýewiň uruşdan soňky döwürde döreden käbir eserleri ýiti satira ýugrulanlygy bilen tapawutlanýar.
Satirik ýazyjy 1953-nji ýylda özüniň «Narly Nepesowiç» diýen hekaýasyny ýazdy. Onda halka erbet täsir ýetirýän hadysalary ýüze çykardy we kötekledi. Ýazyjynyň satirik hekaýalaryny öz içine alýan «Taýlak Hyzzyn» hekaýalar ýygyndysy onuň satirada ezberlik bilen döredip bilendigini ykrar etdirdi. Ýazyjy durmuşda duş gelýän ýalynjaň, ikiýüzli tipleriň gylyk-häsiýetini Narly Nepesowiçiň obrazynda görkezmegi başarypdyr. Narly Nepesowiçiň obrazyny ýazyjy ynandyryjy derejede ösüşde görkezipdir.
Ýazyjy gahrymanyň içki dünýäsine aralaşmagy gowy başarýar. Ýaramaz häsiýetleriň gülküli we gynandyryjy keşbini çekmek bilen ol okyjyda ýazgaryjy duýgyny oýandyrýar. Munuň özi eseriň tebigylygyndan habar berýär. Ýazyjy ýumşak degişmeden, ýiti ýumordan-da peýdalanmagy başarýar. Onuň «Pagtaçylar kurortda» diýen hekaýasynda N. Nepesowiçiň ýeňles hereketlerini ýygymçy gyz Jereniň ýaňsa almagy arkaly berse, başga bir ýerde N. Nepesowiçi köpüuligiň içinde agajyň gaňňa ýaly kökune büdredip, ýene ony ýumor häsiýetli degişme bilen düzetmek isleýär. Şeýle ýagdaý P.Nurberdiýewiň «Gylyç Gajar ogly» (1955) diýen satirik hekaýasynda-da görünýär. Mugallym Gylyja singarmonizm kadasyny aýdyp ber diýende: «Singarmonizm diýmek — garmonçynyň ogly diýmekdir. Ýöne welin ýoldaş mugallym, onuň dil bilen näme dahyly barka?» diýip, mugallyma sorag berýär. Bu ýerde gahryman köpçüligiň öňünde gülki döredýär.
Satirik eserlerindäki gahrymanlarynyň atlaryna hem ýazyjy köplenç satirik-ýumoristik äheň berýär. Şonuň ýaly satirik-simwolik atlar ýazyjynyň «Taýlak Hyzzyn» eseriniň adyndan hem görünýär.
P.Nurberdiýew ömrüniň soňky ýyllarynda ―Gatakar‖ romanynyň birinji kitabyny ýazyp gutardy. Roman Türkmenistanda kolhoz gurluşygy ýyllaryna bagyşlanypdyr. Ýazyjy romanyň ikinji kitabynyň üstünde işläp başlapdy.
P.Nurberdiýewiň manyly ömri türkmen edebiýatyny ösdürmäge, mynasyp goşant goşmaga bagyşlandy.