T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

Birinchi bo‘lim bo'yicha nazorat
va muhokama uchun savollar
1. 
«M u ta x a s s is lik k a kirish» fanining m a q s a d va vazifalarin i aytib
bering.
2. 
«Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun q achon qabul qilingan?
3. 
K adrlar tayyorlash milliy dasturining m aq sad va m ohiyatini aytib
bering.
4 . 
O 'q u v jarayon ini ilmiy a s o s d a tashkil etish d e g a n d a nim ani
tushunasiz?
5. 
0 ‘quv rejalarid a q a n d a y m a ’lum otlar bayon etiladi?
6. 
O 'qu v dasturlari qaysi a s o slarg a ta y a n g a n holda tuziladi?
7. 
O'qitish jarayonlarining asosiy shakllarini aytib bering.
8. T alab alarnin g m ustaqil ishlarini tashkil etish d e g a n d a nim ani
tushunasiz.
75

---

2-BOB. TALABALARNING OLIY TA’LIMDA KOMPLEKS
FAOLIYATI VA HUQUQLARI
2.1. AXBOROT RESURS MARKAZLARIDAN FOYDALANISH
K u tu b x o n a -o liy ta’lim m uassasalarining asosiy tarkibiy tuzil- 
malaridan biri hisoblanib, ta’lim va tarbiya jarayoni va ilmiy tadqi- 
qotlarni kitoblari, hujjatlar, axborotlar va badiiy kitoblar bilan eng 
to liq va samarali ta’minlaydi. Kutubxona-bilimlar tarqatuvchi 
m a’naviy, intellektual muloqot va m adaniyat markazidir.
Kutubxona o‘z faoliyatini olib borishda 0 ‘zbekiston Respublikasi 
«Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» 
va boshqa Respublika qonunlariga, shuningdek oliy ta’lim muassa- 
salarini boshqarish organlarining m e’yoriy huquqiy hujjatlari, oliy 
ta’lim muassasalari nizomiga toTiq amal qiladi.
Asosiy faoliyati
1. Yakka tartibda va guruhli xizm at ko‘rsatish usullarida yagona 
guvohnoma orqali o'quv zallarida, abonement va boshqa kitob berish 
tayanchlarida tabaqalashtirilgan xizm atni tashkil etish.
2. Kataloglar tizim i, kartotekalari va boshqa kutubxona axborot 
shakllari avtomatik ravishda elektron katalog va boshqa m a’lumotlar 
bazasidan foydalanib, kutubxona jam g ‘arm asining tarkibi haqida 
to‘liq m a'lum ot beradi, kutubxonaning eng asosiy vazifasi olingan 
kitoblardan talaba o'qituvchilarni xabardor qilish va ularni kitob 
bilan ta’minlashdan iborat.
Katalog grekcha so'z boiib, «Ro’yxat» degan m a’noni anglatadi, 
ya’ni kutubxonada bor adabiyotning ro‘yxati demakdir. Kataloglar 
kitobxonlarga o‘ziga kerakli adabiyotlarni tez va osonlik bilan 
topishda yordam beradi. Ular fond m azm unini ochish, matbuot 
asarlarini izlash va propoganda qilish vositasi b o iib hisoblanadi. 
76

---

Matbuot asarlari katalogda qisqa yozuvlar tarzida beriladi. Bu 
yozuvlar maxsus qoida bo‘yicha tuziladi va u m azkur asarning 
bibliografik tavsifi, uning m azm uni haqidagi m a’lumot, kutubxona 
fondida egallagan o‘rni haqidagi ko‘rsatmadan iborat bo'ladi.
Kutubxonaning asosiy ishi 5 ta lio'limga bulinadi.
1. Kitob bilan toidirish.
2
. Kitobga ishlov berish.
3. Kitobxonga xizmat ko'rsatish.
4. M a’lumot-bibliografiya bo‘limi.
5. Qiroatxona.
Kitob bilan toTdirish bo‘limi kafedralardan tushgan talabnomalar 
asosida kitob m agazinlari, nashriyot bosmaxona va turli joylarga 
buyurtm a berib, kerakli adabiyotlar bilan jam g ‘arm ani boyitadi.
Kitobga ishlov berish bo‘limi kitoblarga kartochka yozib, 
bo iim larga tarqatadi. Kitobning kartochkalari 3 xil katalogga 
joylashtiriladi.
1. Xizmatchi.
2. Sistemali (tizimli).
3. Alfavit.
Xizmatchi katalogda kitob haqidagi umumiy m a’lumot ya’ni 
muallifi, nomi, nashr yili va joy, betlari vozilib, umumiy soni va 
qaysi, kimga tarqatilganligi ko‘rsatiladi.
Sistemali 
(tizimli) 
katalogda-kutubxonada mavjud kitoblar 
ro‘yxati fan ishlari bo‘yicha kitobning mualliflari, sarlavhasi, nashr 
yili va joy, nom lari yozilib joylashtiriladi.
Berilgan m a’lumotlar ya’ni kitobning qaysiga tegishli ekanligi 
«Kutubxona bibliografik klassifikatsiyasi» kitobidan ko‘rib olinadi.
Misol: Abzalov M. M atematik analiz.
22:1 Kitobi shu boTimdan qidiriladi.
A. 11
Alfavit katalogi-kitobning avtori yoki sarlavhasiga qarab (shu 
sistemali katalogdan m a’lumot yozilib) joylashtiriladi.
Talaba yoki kitobxon kitobning qaysi sohaga tegishli ekanligini 
tanlagan taqdirda uning sarlavhasi va avtori orqali alfavit katalo- 
gidan qidiradi.
77

---

Uch xil katalogning asosiy mohiyati bir xil kutubxonadagi 
mavjud kitoblar haqida to liq m a’lumot beradi.
Kitobxonga xizm at ko‘rsatish bo‘limi 5 ga bolingan, Bu 
b o iim la r fakultetlarga qarab tarqatilgan. Har qaysi b o lim d a o‘ziga 
qaraydigan fakultet talabalari uchun kerak boladigan darslik kitoblar 
joylashgan va talaba o'qituvchilarga foydalanish uchun beriladi.
M aium ot-bibliografiya b o iim id a jurnal va gazeta maqolalari 
kartotekasi, professor-o‘qituvchilarning ilmiy ishlari kartotekasi 
mavjud va bular ham fan sohalariga ajratilib joylashtirilgan.
Jurnal va gazeta maqolalari kartotekasida, jurnal va gazeta 
bosilib chiqqan fan sohasiga doir maqolaga xuddi kitoblardagidek 
ya’ni mualliflari, maqolaning nomi, qaysi sanada matbuotga 
chiqqanligi hamda qaysi betda ekanligi kartochkaga yozilib joylash- 
tiriladi.
Professor-o‘qituvchilarning ilmiy ishlari kartotekasida o‘qituvchi- 
larning ilmiy maqolalari qaysi matbuotda, qachon chiqqanligi 
yoki ilmiy kitob to'g‘risidagi to liq m aiu m o t kartochkaga yozilib, 
kartotekada joylashtiriladi.
Kompyuter b o iim id a sistemali katalogda joylashgan kartoch- 
kalar kompyuter xotirasiga kiritilgan. Yuqorida qilingan boshqa 
ishlar ham zamonaviy kompyuterlarga joylashtirilib xizm at ko‘rsa- 
tish samaradorligi oshiriladi.
Qiroatxona: 
bu b o lim d a kam nushali noyob adabiyotlar 
joylashtirilgan b o iib , talaba, o‘qituvchilar shu yerning o‘zida o lirib , 
kitobdan foydalanishlari kerak.
3. 
Hozirgi 
zamon 
texnika taraqqiyoti 
va 
axborot 
asri 
hisoblanadi. Biz o‘ta qulay va o i a tezkor mashinalar, ya’ni komp- 
terlardan foydalanayapmiz. Kompyuter bu juda ko‘p m a’lumotlarni 
o‘z xotirasiga tez olish, qayta ishlash va uzoq muddat saqlash 
mashinasidir. Kutubxonaning elektron shakli faqatgina kom pyu­
terlarga xos hisoblanadi. Elektron kutubxonaning quyidagi afzallik- 
lari mavjud.
- Kitoblar soni cheklanmaydi.
- Kitoblar joy egallamaydi.
78

---

- Kitoblarni topish ancha tez va qulay.
- Adabiyotlarda keltirilgan jarayonlarni harakatli ravishda ko‘rish 
imkoniyati mavjud.
Bir kitobni bir vaqtda barcha kompyuter foydalanuvchilari 
o‘qishi mumkin.
-K e ra k li sitatalar yoki m a’lumotlarni ko'chirib, nusxalab olish 
mumkin.
- 2 va 3 kitobdan bir vaqtda foydalanish m umkin.
Eiektron kutubxona bilan ishlash.
Barcha tipdagi kompyuterlarda eiektron kutubxona ochish 
mumkin.
Eski tipdagi kompyuterlarda agar Eiektron kutubxona bor bo‘lsa, 
unda «Norton Commander» panellarining biridan «biblio exe» yoki 
«Kutubxon exe» katalogini tanlaymiz. Bu katalogda harflar mavjud 
bo‘lib, ularning ham har biri katalog hisoblanadi. Kerakli harfni 
kursor bilan tanlab «ENTER» bosiladi va shunda har katalogdagi 
kitob nom lari fayl ko‘rinishida paydo boUadi va kerakli fayl ochilib, 
shu kitob bilan tanishish mumkin.
Kitobni varaqlash ko‘rsatgichli surgich orqali amalga oshiriladi.
Zamonaviv kompyuterlarda esa «Мой компьютер», undan 
esa «S» disk tanlanadi, «S» diskdan esa «библиотека» yoki 
«Kutubxona» fayl ochilib undagi harfli papkalardan kerakli papka 
ochiladi va undagi ichki papkalardan kerakli kitob tanlanadi. 
A m allar sichqoncha (monipulyator) orqali bajariladi.
Kitoblar varaqlash ham kursor orqali sichqonchaning chap 
tugm asidan boshqariladi.
Kutubxonani boyitish eiektron kutubxonalarda ancha oson. 
Chunki, bir kompyuterda kitob kiritilsa, qolganlariga katta hajmli 
disk orqali nushalash mumkin.
Zamonaviy kompyuterlarda noyob kitobni skaner qilish orqali 
ham kiritish m um kin va undan so‘ng boshqa kompyuterlarga 
ko;chirish yoki nusxalash mumkin. Eiektron kitobni rangli suratlar, 
harakatli tasvirlar bilan kengaytirish mumkin.
79

---

Hozirda kompyuter imkoniyatlari kundan-kunga ortib bormoqda. 
Global elektron tarm oq «Internet» tashkil etilishi ko'pgina imko- 
niyatlar yaratdi.
Bizga Internet orqali elektron kutubxonalardan foydalanishning 
juda ham samarasi kattadir.
Internet elektron kutubxonada jahon elektron kitoblar bilan 
tanishish imkoni mavjud. Jahon elektron kitoblarini o'qish uchun 
biz Internet bibliosaytlari bilan ishlay olishni o‘rganishim iz kerak. 
Buning uchun Internet tarm og'iga ulangan kompyuter kerak boiadi. 
Unda bizga kitob topish quyidagieha amalga ochiladi.
Masalan: Olmoniya elektron kutubxonasi bilan tanishish uchun 
avval Internet b o lim ig a kirilib, Sayt nomi kursatilgan joyga WWW. 
bibl.de sayti teriladi va undan so‘ng EN TER orqali zagruzka 
(yuklanish)ga ruxsat etiladi. Yuklanish tugagach, ekranda harfli 
kitoblar jadvali teriladi va undan biri sichqoncha orqali tanlangan 
shu harfdagi kitoblar ro‘yxati yozilgan ro‘yxat beriladi.
Kerakli kitob sichqoncha orqali tanlanib, so‘ngra u ochib 
o'qiladi.
Hozirgi paytda jahon adabiyotlaridan foydalanish 
imkoni 
m avjudki, buning uchun faqatgina kom pyuterni emas, balki jahon 
tillarini ham yaxshi bilishim iz kerak.
Bugungi kunda elektron kutubxonaga b oig an talab juda katta. 
Shu sababli kutubxonalarni kompyuterlashtirish asosiy oldimizdagi 
vazifalardir.
Insonning aql-zakovati va bilim larini saqlash va kengaytirishning 
eng mukammal quroli b o ig an kitob shaxsning har tomonlama 
yuksalishiga va ijtimoiy taraqqiyotiga yordam beradi; u har bir 
kishiga insoniyat erishgan yutuqlarni bilish imkonini beradi va bu 
bilan xalqlar o'rtasidagi hamjihatlikni m ustahkamlashga xizm at 
qiladi. Bu esa chinakam va barqaror tinchlikni o‘rnatish uchun 
zaruriy shart- sharoitdir.
Haqiqatan ham, bizgacha saqlanib qolgan shunday yozuvlar, 
kitoblar boim aganida, insoniyat o‘z o‘tm ishini ham, bilimdonlik va 
hikm atlarni ham bilolmagan, ilm-fanni ham taraqqiy ettira olmagan 
bolardi.
80

---

Bilim esa kitoblarda jamlangandir. Kitoblar barcha davrlarda 
kishilar uchun bilim manbai bo‘ lib kelgan va shunday bo‘lib qolaveradi. 
Iyasoniyat ilmining barcha sohalariga oid katta qismi kitoblarda 
yashaydi. M ana shu javohirlar esa kutubxonalarda saqlanadi.
M adaniy m erosning vorisligida, avlodlarning jonli aloqasini 
amalga oshirishda kutubxonalar katta rol o‘ynaydi. Shu bilan bir 
qatorda kutubxonalar o‘ziga xos qadimiy, m adaniy m erosim izning 
tiklanishida, ona tilim izning saqlanishi va rivojlanishida ham asosiy 
o‘rin egallaydi.
TIM I kutubxonasi 1934-yilda institut tashkil qilinishi bilan bir 
vaqtda tashkil topgan.
Ilmiy kutubxonada - ilmiy adabiyotlar abonementi, professor- 
o‘qituvchilar va aspirantlar qiroatxonasi, talabalar qiroatxonasi 
m a’lumot bibliografiya boMimi, m a’naviyat va m a’rifat, fondni 
to idirish, adabiyotlarga ilmiy ishlov berish, kutubxona ishini 
avtom atlashtirish 
va 
mexanizatsiyalash, 
kitoblarni 
saqlash 
bo'lim lari va 2 ta o‘quv kutubxonalari mavjud. Hozirgi kunga 
kelib kutubxonaning um um iy fondi 648658 nusxani tashkil 
etadi. Kutubxonaning 3529 kitobxoni bor. Kutubxona professor- 
o‘qituvchilarga, talabalarga, aspirantlarga, xorijiy mamlakatdan 
kelgan talabalarga, institut ishchi va xizm atchilariga xizm at qiladi.
Kutubxonaning qiroatxonalari:
1. 
Professor - o‘qituvchilar, ilm iy xodim lar va aspirantlar 
qiroatxonasi - bu 
qiroatxona 
professor-o‘qituvchilarga, 
ilmiy 
xodimlarga, institut aspirantlariga xizm at qiladi. Qiroatxonaga kirish 
uchun kitobxon guvohnomasi kerak. Dissertatsiyalar, hisobotlar 
rektorning yoki institut ilmiy ishlar bo‘yicha prorektorining yozma 
ruxsatnom asi bo'yicha beriladi. Chet tilidagi adabiyotlar, vaqtli 
matbuot nashrlari, ro‘znom alarning yig'ib-tikib qo'yilgan sonlari 
uyda foydalanish uchun berilmaydi. M am lakatim izda chiqadigan 
ro‘znom alarning soni 3-5 kunga beriladi. Qiroatxonaning ish vaqti 
ertalab soat 8 -0 0 dan kech soat 17-00 gacha.
2. Talabalar qiroatxonasi - barcha turdagi kitobxonlarga xizm at 
qiladi. Nashrlar kitobxon guvohnomasi bilan beriladi. Fondi 12780
81

---

nusxa. Kitobxonlarga o'quv qiroatxonasinmg yordamchi fondida bor 
kitoblar, oynoma va ro'znom alar havola etiladi. Yordamchi fondda 
bo'lmagan, lekin kutubxonada bor nashrlar kitoblar saqlanadigan 
asosiy xonadan talab qilinib, kitobxonlarga m a’lum m uddatga 
berilshi m umkin.
Talabalar qiroatxonasida institut bosmaxonasida chop etilgan 
darslik va o’quv qoilanm alar, m a'ru /alar m atni, shu jum ladan. 
qo lyozma shaklidagi m a’ruzalar ham mavjuddir. Qiroatxona soat 
8 - 0 0
dan 18-00 gacha ishlaydi.
3. Ma'lumot-bibliografiya qiroatxonasi..qo'shm a turdagi kitob-
xonaga xizmat ko‘rsatadi. Nashrlarning ochiq ko'rgazm alaridan 
kitoblardan kitobxonlar navbatchi kutubxonachi yordamida yoki 
o‘zlari mustaqil foydalanishlari n)umkin. Qiroatxona soat 8 -0 0 dan 
17-00 gacha ishlaydi.