T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

Ikkinchi bo‘lim bo'yicha nazorat
va muhokama uchun savollar
1. 
Talabalarning oliy ta ’limdagi faoliyatini q a n d a y baholash m umkin?
2. 
A xborot-resurs m arkazlaridan foydalanish qoidalarini aytib bering.
3. 
Kitob bilan ishlash qoidalarini aytib bering.
4. 
T a lab alarnin g o'quv va ilmiy tad q iq o t ishlari d e g a n d a nim ani
tushunasiz?
5. 
Ilmiy talqiqot ishlarini tashkil etish qoidalarini aytib bering.
6. A qliy m e h n a t gigiyenasi nim alard an iborat?
7. 
T alabalarning oliy o'quv yurtidagi m adaniyati.
8. 
T alabalarning huquq va m ajburiyatlari d e g a n d a nim ani tu s h u ­
nasiz?
98

---

3-BOB. O'ZBEKISTONDA IRRIGATSIYA
VA MELIORATSIYANING RIVOJLANISHI
3.1. SUG'ORISH TIZIMLARINING RIVOJLANISH TARIXI
M am lakatim iz hududidagi yerlarni sug‘orish ko’p asrlik tarixga 
egadir. M arkaziy Osiyo davlatlarida yerlar qadim zamonlardan 
buyon sug‘orib kelinadi.
1925-yilda 0 ‘rta Osiyoning sug‘oriladigan eski rayonlarida 
yer-suv islohoti o‘tkazilib, yer va suvdan foydalanish uchun yersiz 
va kam yerli dehqonlarga yerlar berildi. Bu islohot o‘z davrida 
sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi.
1930-1950-yillarda sug‘orish rivojlantirilgan asosiy rayonlar 
paxta yetishtirishni ko‘paytirishdan iborat asosiy muam moni hal 
qilishga bo'ysundirilgan edi. Bu davrda bu rayonlarda yangi yirik 
irrigatsiya tizim lari qurish boshlandi.
Y irik kanallarni xalq qurilishlari usuli bilan barpo etish dastlabki 
yillardagi suv xo‘jaligi qurilishining xarakterli xususiyati edi.*
K atta Farg‘ona kanalining barpo etilishi bunday qurilishning eng 
yorqifi namunasidir: bunda kanal trassasiga 0 ‘zbekiston, Qirg‘iziston 
va Tojikiston Respublikalarining 160 ming dehqonlari chiqqan 
edi. Uzluksiz 275 km, kengligi 30 m va chuqurligi 4 m keladigan 
kanal misli ko‘rilm agan qisqa muddat 45 kunda qurib bitkazildi.. 
Bu Farg‘ona vodiysining 500 ming gektar sug'oriladigan yerlarini 
suv bilan ta’m inlanishini yaxshiladi va sug'oriladigan maydonlar
63 m ing gektarga ko‘payishini ta’minladi. Farg‘ona vodiysidagi 
meiioratsiya ishlari m am lakatning boshqa viloyatlari uchun namuna 
bo'ldi. 1938-1941-yillarda xalq qurilishi usuli bilan bir qancha yirik 
kanallar qurildi. M am lakatning ko‘p rayonlarida shu usul bilan 
hovuzlar, to‘g‘onlar, qishloq gidroelektronostansiyalari va boshqa 
obyektlar barpo etildi.
99

---

Shunday qilib, hozirgi sharoitda yerlarni melioratsiyalashga 
g‘alla, 
sabzavot yetishtirish, 
chorvachilik 
uchun m ustahkam
ozuqa bazasi yaratish m uammosini hal etishga tobora ko‘p e’tibor 
berilmoqda. Hozirgi vaqtda melioratsiya eng m uhim xalq xo‘jalik 
vazifalari darajasida turadi. U jahon tajribasida misli ko‘rilm agan 
ko‘lamlarda 
olib 
borilmoqda. 
Uning 
m am lakatni 
oziq-ovqat 
mahsulotlari bilan puxta ta’m inlashdagi roli ortib boraveradi.
Dehqonlar qadim zamonlardan beri ekinlarning hosildorligini 
oshirish taraddudini ko‘rib kelganlar. M arkaziy Osiyo, jum ladan 
O ‘zbekiston sug‘orma dehqonchilikning noyob hududi boiib, 
sug‘orish ishlari juda qadim zam onlarda ham olib borilgan. 
Sug'orma dehqonchilik meliorativ jihatdan eng qulay b o ig an
joylarda bundan 3000-yil m uqaddam paydo boigan. Dastlab tog‘ 
oldi vodiylari daryolarning qayirlari va qo‘shilish joylaridagi 
tekisliklarda sug'orm a dehqonchilik rivojlangan. Daryo qayirlarining 
har yili suv bosish yoki uncha katta b o im ag an tabiiy lim anlarni 
hosil b oiish i suvning sug‘orish g‘oyasini kelib chiqishiga turtki 
boid i.
Arxeologik qazilm alar natijasida A m urdaryoning chap qirg‘o- 
g id ag i Dudan irm o g i chap tom onidan qadimgi o ik azilg an kanal 
qoldiqlari topilgan.
Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘iga suyalgan irm o g id an oziqlanuvchi 
M ozorqal'a magistral kanali keyinchalik 19-asrda karvon yuli 
sifatida foydalanilgan. Bundan 2000-yil m uqaddam Respublikamiz 
hududida qurilgan va turli urushlar davrida barpo b o ig an kanallar, 
damba, ham da to'g‘onlarni qoldiqlari endilikda topilmoqda. Sirdaryo 
va A m udaryo havzalarida qurilgan va hozirgacha saqlanib kelingan 
qadimiy suv inshootlari diqqatga sazovordir. M asalan, Andijonsoy, 
Shahrixonsoy, M arg‘ilonsoy, Chortoqsoy, Kosonsoy, Isfara, Chirchiq, 
sof irmoqlarda Nurota to g ia rid a qurilgan inshootlar juda qadimiy 
inshootlardir.
‘Akadem ik Y.G‘.G‘ulomov rahbarligidagi arxeologik tekshirishlar 
natijasida lO-asrda Forish tum anidagi Osmonsoyda qurilgan uzunligi 
50 m. balandligi 15 m Xonto'g'on, X ll asrda Kattaqurgonda g ish t 
100

---

to‘g‘on, N urota tum anidagi Okchasaroyida Abdullaxon to‘g ‘oni 
kabilalari topildi.v
Quldorlik davriga kelib suv m anbalarida suv olish uchun yana 
m urakkabroq suv inshootlari qurila boshlandi. Suvni katta magistral 
suv kanallar orqali katta maydonlarni sug‘orish uchun beriladigan 
bo‘ldi. Suv taqsimlash ishlari despotlar q o lig a o‘tdi. Eksplutatsion 
faoliyatda hashar usulida keng qo‘liana boshladi,
Quldorlik davridan feodalizm davriga o‘tishda irrigatsiyaning 
rivojlanishi darajasi ancha pasayib ketdi, lekin suv taqsimlashda 
chiziqlar bilan bo‘lingan doskalardan foydalanib, haqqoniy suv 
taqsimoti amalga oshirilganiigi diqqatga sazovordir, ammo o‘sha 
vaqtda bir ijtimoiy formatsiya o‘rniga ikinchi formatsiyaning kelishi 
doimiy sinfiy kurash va turli feodal harakatlarning o‘zaro urushlari 
natijasida maydalanib ketgan irrigatsiya inshootlari esa ayovsiz 
holda buzilgan.
M am lakatda paxta yetishtirish 1913-yilga nisbatan 70% ko‘paydi. 
1935-yillarda sug‘orish tizim larini yanada takomillashuviga erishildi. 
0 ‘sha davrda sug‘orish m aj'donlarining 3 - 4 qismi bostirib sug‘orish 
usulida sug‘orib kelingan. Bu usulni o‘rniga yangi egatlab sug‘orish 
joriy qilindi.
Bundan sug‘orish m e’yori 700-900 m ’ ga b o iib sug‘orishlar soni 
orttirildi. 1939-42-yillarda Farg‘ona dehqonchiligining tashabbusi 
bilan hashar ustida qisqa m uddatda Farg‘ona kanali, keyinroq 
Janubiy Farg‘ona, Toshkent kanallari, Kattaqo‘rg‘on suv ombori 
inshootlari qurildi. 1-avgust 1939-yil KFK qurilishida 160000 
odam ishlab, 45 kunda 8 mln m 3 tuproq ishlari bajarilib, 377 km 
kanal qurildi. 1939-yil 0 ‘zbekistondat xalq hashari usuli bilan 55 
ta 1332 km uzunlikdagi kanallar qurildi. 1940-yil ShFK va JFK 
kanallari qurildi. Kosonsoyda o‘rta to‘qay suv ombori (100 m ln m 3), 
Qoradaryo. Kampirravot to‘g‘oni qurildi.
U lug‘ Vatan Urushi davrida Shimoliy Toshkent kanali barpo 
etildi. 1950-yildan yangi sug‘orish tizim iga, ya’ni kichik doimiy 
sug‘orish tarm oqlarini vaqtinchalik sug‘orish tarm oqlariga o‘tkazish 
amalga oshirildi.
101

---

1960-yillarga kelib kanallarda sug‘oriladigan yerlar o‘zlashtirilib 
bo'lingandan so‘ng, dengiz sathidan ancha balandda turgan yerlarga 
kuchli nasoslar orqali suv chiqarilgan. Zarafshon va Farg‘ona 
vodiylaridagi yirik sug‘orish sistemalarida avtom atik boshqarish 
kuchaytirildi.
Kanallarga beton qoplash, sug'orish ishlarida yom g‘irlashtirish 
m ashm alaridan foydalanish ishlari kuchaydi.
1926-yildan buyon Toshkentda 0 ‘rta Osiyo irrigatsiya ilmiy 
tadqiqot instituti sohasi bo‘yicha ilmiy ishlar olib borilmoqda.