Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 3 K i r i sh Mavzuning dolzarbligi. Biz bugun tarixiy bir davrda – xalqimiz o’z oldiga ezgu va ulug maqsadlar qo’yib, tinch osoyishta hayot kechiroyotgan, o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo’lida ulkan natijalarni qo’lga kiritayotgan bir zamonda yashmoqdamiz 1 . O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh negizini asoslab beruvchi huquqiy hujjat hisoblanadi. Jumladan, uning 53-moddasi bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilib, O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil qilishini, davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Kichik biznes xususiy mulk asosida tashkil qilinib boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat muxofazasidadir. Mulkdor mulkidan faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin 2 . Bozor munosabatlarini rivojlantirish va uni mustahkamlash avvalo, har bir shaxsning qonun hujjatlarda belgilangan huquq va qonuniy manfaatlarining himoyasini kafolatlashdan iboradir. Ushbu kafolatlar avvalo mamalakatimiz Konstitusiyasida va Konstitusiya asosida qabul qilingan qonun va qonun osti hujjatlarida o’z ifodasini topgan. Bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bu tadbirkorlik faoliyati hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyati esa mustahkam huquqiy bazaning yaratilishi va uning ijrosi bilan chambarchas bog’liq holda rivojlanadi. 1 I.A.Karimov. Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod bo’lishiga erishish – bizning bosh maqsadimizdir. T.:2013.,O’quv qo’llanma.122 bet. 2 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Т.: Ўзбекистон нашриѐти, 2012 йил, 11-бет. 4 Respublikamizda o’z faoliyatini yuritayotgan har bir xo’jalik yurituvchi subyektning iqtisodiy faoliyati qonun hujjatlar asosida kafolatlangan bo’lib, ushbu subyektning yanada erkin harakat qilishini ta’minlaydi. Iqtisodiyotimizda yuz berayotgan jiddiy tarkibiy va sifat o’zgarishlarini birgina misolda, ya’ni 2000 yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotini shakllantirishda sanoat ishlab chiqarishining ulushi bor-yo’g’i 14,2 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yilda bu ko’rsatkich 24,1 foizga yetganida yaqqol ko’rish mumkin. 1 Bozor iqtisodiyoti subyektlarining xo’jalik faoliyatida «tadbirkorlik» va «biznes» tushunchalari o’zaro yakin bo’lib, amaliyotda ular bir-birini almashtirishlari mumkin. «Tadbirkor» va «biznes» kabi tushunchalari, ularning iqtisodiy faoliyat soxalarini kurilayotganda ma’nodosh deb xisoblanmaydi. «Biznes» tushunchasi «tadbirkor»dan ancha keng ma’noga ega, deb karaladi. G’arb davlatlarining bozor iqtisodiyoti xakidagi adabiyotlarida, biznes - jamiyatning talab va xohishlarini kondirishga karatilgan ishlab chikarish tizimi deb tushuntiriladi. Biznes bozor iqtisodiyotining barcha ishtirokchilari orasidagi munosabatlarni kamrab oladi va fakat ishbilarmonlarning emas, balki iste’molchilarning, yollangan ishchilarning, davlat tizimi xizmatchilarining ham xatti xarakatlarini o’z ichiga oladi. Bu xolatda, biznes so’zining sinonimlari bo’lib, ma’lum ma’noda tijorat, savdo-sotik kabi tushunchalar xisoblanadi. Umumiy ko’rinishda biznes - bu kishining bozor munosabatlari tizimdagi ishchanlik faolligidir. Bozor munosabatlari tizimida kichik biznes kuydagi aloxida xususiyatlari: 1 2012 йил Ватанимиз тараққиѐтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. http//Uza.uz/uz/politic 5 ishlab chikarish xajmi, ishlovchilarning soni va kaysi sanoat tarmog’iga tegishliligi bilan tavsiflanadigan tadbirkorlik shakli sifatida namoyon bo’ladi. Kichik biznesga o’zining mustakil mulki va xo’jalik mustakilligiga ega bo’lgan va o’zining faoliyati soxasida yukori (dominant) xisoblanmagan firmalar kiradi. Xorijiy mamalakatlarda - kichik biznesning o’zida 500 kishi band bo’lgan va savdo-sotik xajmi 20 mln. dollardan oshmagan firmalari mavjud. Ammo, bu ko’rsatkichlar, ma’lum darajada shartlidir, maxsus ko’rsatkichlar sifatida, yana, qo’shimcha qiymat solig’i va korxonadagi asosiy vositalar kiymati qo’llanadi. O’zining «kichik biznes» degan nomiga qaramasdan, ushbu ishlab chikarish va tijorat faoliyati turi barcha taraqqiy topayotgan davlat iqtisodida muxim ahamiyatga ega. Uning quydagi afzalliklari mavjud: - maxalliy resurslarda ishlab turgan yoki maxalliy bozorni ta’minlab turuvchi kichik korxonalar hech bo’lmaganda transport xarajatlarining iqtisod qilinishi evaziga kam xarajatlidirlar. Ularning iqtisodiy ustunligi maxalliy sharoitlarini yaxshi bilganlari sababli, ishlab chikarishni uncha ko’p bo’lmagan kapital va mexnat xarajatlari bilan amalga oshirishidadir; - kichik korxonalardagi mexnat, odatda, moddiy tavsifga ega, va u amaliyotda kanselyariya mexnatiga nisbatan foydalidir; - ishlovchilarning kamsonligi, ularning xar biri kobiliyatining yengilrok yuzaga chikishiga yordam beradi; - moslashuvchanlik, ya’ni ishlab chikilayotgan maxsulot assortimenti va turini o’zgartirishi kichik korxonalarda unchalik katta qiyinchiliklar tug’dirmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiga asoslangan davlatlarda kichik biznes o’z mavkeini tinimsiz kuchaytirib va mustahkamlab bormoqda. Bozor munosabatlari sharoitida majburiyat munosabatlari fuqarolar bilan fuqarolar o’rtasida yuridik shaxs bilan jismoniy shaxslar o’rtasida fuqarolik huquqiy munosabatlar yoki iqtisodiy faoliyat natijasida taraflar o’rtasida tuzilgan bitimlar va shartnomalar asosida vujudga kelishi mumkin. 6 Tadbirkorlik munosabatlari O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, 2012 yil 2 mayda qabul qilingan ―Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’grisidagi‖ va boshqa qonun hujjatlar asosida tartibga solinadi. FKning 24-moddasida fuqaroning tadbirkorlik faoliyati keltirilgan bo’lib, unda tadbirkorlik yuridik shaxs tashkil etmasdan yoki uni tashkil etish tartib qoidalari belgilab qo’yilgan. Tadbirkorlik ham – fuqarolik huquqiy munosabat bo’lib, unga asosan bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayan harakatlarni amalga oshirishga, jumladan, mol-mulkni topshirish, ish barjarish, xizmatlar ko’rsatish, pul to’lash va boshqalar yoki muayan harakatdan qo’zini saqlashga majbur bo’ladi, kreditor esa – qarzdordan o’zining majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega bo’ladi. Yuqoridagi qonunning 3- moddasida tadbirkorga qonuniy ta’rif berilgan bo’lib unda tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) - tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan єonun hujjatlariga muvofiє amalga oshiriladigan, tavakkal єilib va o’z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga єaratilgan tashabbuskor faoliyatni tushunilishi ko’rsatib o’tilgan. Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlarini huquqiy himoya qilishda avvalo ularga etkazilgan mulkiy zararni undirish muhim hisoblanadi. Shunga ko’ra O’zbekiston Respublikasining fuqarolik huquqida zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar haqida ko’plab olimlarning nazariy-amaliy fikrlarini keltirib o’tish mumkin. Akademik X.Rahmonqulov fuqarolik huquqiy javobgarlik qo’yidagi ikkita asos bo’yicha ya’ni zararlarni qoplash va neustoyka undirish shakllaridan iborat ekanligini ta’kidlaydi 1 . Prof.I.Zokirov majburiyat subyektlarining javobgarligi qarzdor bo’lgan shaxs uni butunlay bajarmasligi yoki lozim darajada bajarmasligi, majburiyatni bajarish yuzasidan belgilangan huquq normalariga rioya qilmasligi huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik hisoblanib, bu hol majburiyat buzilganligidan dalolat beradi. Ya’ni, majburiyat yuzasidan qarzdor shaxs kreditorning 1 Раҳмонқулов Х.Р. Мажбурият ҳуқуқи. Т.: 2006. -143 б. 7 subyektiv huquqini buzgan hisoblanadi. Qarzdorning huquqqa xilof xatti- harakati huquq normalariga riof qilmaslikni bildirganligi tufayli, jumladan, qarzdor tomonidan olingan majburiyatning butunlay bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarilmasligi vash u bilan shartnoma intizomining buzilishi – qonunchilikni buzish deb, yuritilishini tushuntiradi. 1 N.Egamberdiyeva fuqarolik huquqida zarar deganda, huquqi buzilgan shaxsning buzilgan huquqini tiklash uchun qilgan yoki qilishi lozim bo’lgan xarajatlari, uning mol-mulki yo’qolishi yoki shikastlanishi haqiqiy zarar, shuningdek bu shaxsning huquqlari buzilmaganida odatdagi fuqarolik muomalasi sharoitida olishi mumkin bo’lgan lekin, ololmay qolgan daromadlari boy berilgan foyda tushunilishini FKda belgilangan norma asosida ta’kidlaydi. 2 Shartnoma shartlarini buzish fuqarolik-huquqiy javobgarlik choralarini qo’llashni belgilab, taraflardan biriga yetkazilgan zararni undirish majburiyatini yuklaydi. Ushbu huquqiy majburlov choralarini qo’llashning asosiy huquqiy manbalari O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi hisoblanadi. Shuningdek, ayrim olimlar fuqarolik huquqiy javobgarlik borasida ilmiy-amaliy tadqiqotlar olib borib, ushbu javobgarlikni keltirib chiqaruvchi asoslar hamda shartnomaga asoslangan majburiyatlarning buzilishi fuqarolik huquqiy javobgarlikning obyektiv tusdagi shart-sharoitlaridan iborat ekanligini va majburiyatlarning buzilishi fuqarolik huquqi fanida huquqqa zid xatti- harakat, ya’ni huquqbuzarlik bo’lib hisoblanishini tushuntiradilar. 3 Bu borada bildirilgan nazariy va amaliy fikr-mulohazalar shuni anglatadiki, fuqarolik huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining qonunda belgilangan tartib va qoidalar asosida amalga oshiriladigan u yoki bu tusdagi xarakatlarining oqibati fuqarolik huquqiy majburiyatlarni keltirib chiqaradi va ushbu huquqlarni bugungi kunda yanada batafsilroq o’rganishni, fuqarolarning 1 И.Зокиров. Фуқаролик ҳуқуқи. Т.: ТДЮИ. 2006 325-326-бетлар 2 Эгамбердиева Н.Х. Фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг асослари ва шакллари. Т.: 2007.60-61-бетлар 3 Қаранг: Ф.Шодманов. Қишлоқ хўжалигида шартнома мажбуриятларини бузганлик учун жавобгарлик. Т.: 2004. 8-бет., К.Синдоров. Қишлоқ хўжалиги соҳасидаги шартномалар. Т.: 2003. 121-бет. 8 huquq va qonuniy manfaatlarining buzilishiga yo’l qo’ymaslik muhim ahamiyatga ega ekanligini his qilib, bularni yanada chuqurroq o’rganishni maqsad qildik. Shu va boshqa obektiv zaruratlarni hisobga olib, biz mazkur bitiruv malakaviy ishning mavzusini ham aynan shu muamolarni o’rganishga bag’ishladik. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|