Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
shijoat sohibi bo’lgan azmi qatiy, tadbirkor va xushyor bir kishi, ming-minglab
tadbirsiz loqayd kishilardan afzaldir” 1 . Shuningdek, tadbirkor-biznesmenlik faoliyati asosan XVII asrda paydo bo’lib, ko’pincha ,,mulkdor― degan tushuncha 1 Темур тузуклари. Тошкент, Нашриѐт-матбаа бирлашмаси.– 1991. -57 б. 28 bilan tenglashtirilgan. Xususan, A.Smit biznesmenni foyda olish uchun biror bir tijorat g’oyasini amalga oshirish maqsadida tavakkalchilik bilan ish ko’ruvchi mulkdor, deb ta’riflaydi 1 . Tadbirkorlik faoliyati vujudga kelishining tarixiy asoslarini prof.S.E.Jilinskiy uch tarixiy bosqichga ajratadi. Birinchi bosqich, tadbirkorlik haqida dastlabki tushunchalar XVIII asrning oxirlarida vujudga kelganligini, XIX asrning boshlarida –tadbirkorlik mustaqil bir tizim sifatida namoyon bo’lganligini ta’kidlab, va shu bilan birga tadbirkorlik haqida qator faylasuf olimlarning jumladan, A.Smit, D.Rikardo va K.Markslarning ilmiy asarlarida ham tadbirkorni ishlab chiqarishda muhim funksiyalarni bajaruvchi kapitalist degan fikrlar yuritilganligini bildiradi . Ikkinchi bosqich, XX asr boshlari va o’rtalariga to’g’ri kelishini, bu davrda tadbirkorlikning bir butun konsepsiyasi mavjudligini ta’kidlab, faylasuf olim Y.Shumpeyterning izlanishlarida ham tadbirkorlik novatorlik faoliyatini olib boruvchi shaxs degan to’xtamga kelganligini bildiradi. Uchinchi bosqich esa XX asrning 60 - yillarida boshlanganligini va uni hozirga qadar rivojlanib kelishini ilmiy asoslaydi 2 . Shuningdek, ayrim adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyati qadimgi rus davlatlarida ham davlatning kuch - qudratini mustahkamlashda muhim soha sifatida xizmat qilganligi va ushbu faoliyat bilan shug’ullanish natijasida daromad, foyda olishga intilishgan degan fikrlar bildirilgan. Yuqoridagilarga ko’ra, tadbirkorlik faoliyatining vujudga kelish bosqichlari XIV asrlardan boshlab XVII asrning oxirlari va XIX asrning boshlariga to’g’ri kelganligini, ikkinchi bosqich, XX asr boshlari va o’rtalarida va uning bu davrda butun bir konsepsiyasi mavjud bo’lganligini, uchinchi bosqich esa XX asrning 60 - yillaridan boshlab 1990 yillarni o’z ichiga olishini va to’rtinchi bosqich 1991 yillarning boshlariga to’g’ri kelib, davlatimizning mustaqilligi bilan bugungi kungacha rivojlanib kelayotganini asoslash mumkin. 1 Жилинский С.Э. Предпринимательское право. – М.: Норма, 2002. – С. 67- 68. 2 Юқоридаги манбада. 29 Mustaqil davlatimizda tadbirkorlik faoliyatining vujudga kelishi va uning rivojlanishi 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan ,,Tadbirkorlik to’g’risida―gi, 1999 yil 14 aprelda ,,Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida―gi hamda hozirgi kunda amalda bo’lgan 2000 yil 25 mayidagi ,,Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida ―gi qonunlari va boshqa qator qonun osti aktlari tashkil qiladi. Tadbirkorlik faoliyatiga oid tushunchalar va g’oyalar haqida xorijiy iqtisodchi olimlar tomonidan ham tadqiq etilgan. Jumladan, Angliyalik iqtisodchi olim F.Xayk tadbirkorlik asosida biror bir iqtisodiy imkoniyat natijasida o’z maqsadiga erishib, ma’lum bir daromad foyda olish tushuntiradi 1 . Hindiston davlatining hozirgi kunda og’ir va yengil sanoatida yirik tadbirkorlik faoliyatining eng faol ishtirokchisi bo’lib kelayotgan korxonalardan Tata, Birla, Modi, Dalmia va boshqalarni keltirib o’tib, ushbu subyektlar dastlabki faoliyatini eng kichik biznesdan boshlab yirik tadbirkorlarga aylanganligini ta’kidlaydi 2 . Ayrim yuridik lug’atlarda tadbirkorlik faoliyatining huquqiy tushunchalari keltirilgan. Unda tadbirkorlik faoliyati tushunchasi mustaqil o’z mulki asosida tavakkalchilik bilan amalga oshiriladigan faoliyat bo’lib, o’z mulkidan mahsulot sotishdan, ish bajarish yoki xizmat ko’rsatishdan, uzluksiz doimiy ravishda daromad oluvchi hamda davlat ro’yxatidan qonuniy tartibda o’tgan faoliyat tan olinishi belgilangan 3 . Tadbirkorlik faoliyatining qonuniy tushunchasi Rossiya Federasiyasi Fuqarolik kodeksining 23-moddasi 1-qismida qayd qilinishicha, har qanday fuqaro qonun hujjatlarga asosan tadbirkorlik bilan shug’ullanish huquqiga ega bo’lishligi va bunda ular tadbirkorlik faoliyatini yuridik shaxs tashkil etmasdan (yakka tadbirkor) sifatida va ushbu faoliyatni davlat 1 Предпринимательство в АПК (Агропромышленных комплексах). С.И.Грядов. – М.: Колос. 1997. – С.5 2 Khanka S.S. Entrepreneurial development. New Delhi –2005. - 15 р 3 Большой юридический словар. 3-ое изд. Под ред. Проф.А.Я.Сухарева – М. Инфра, 2006 – С.579-580. 30 ro’yxatidan o’tkazganidan so’nggina shug’ullanishga haqli ekanligini belgilaydi 1 . Bizning jamiyatda tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari Konstitusiyamizning 36, 53, 54 va 55-moddalarida belgilab qo’yildi. Tadbirkorlik faoliyatiga dastlabki legal tushuncha, O’zRning ―Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida―gi qonunning 3-moddasida, tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) - tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o’z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat 2 , deb belgilandi. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqi O’zRsi FKning 24- moddasida – fuqaro yakka tadbirkor sifatida davlat ro’yxatidan o’tkazilgan paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishga haqli ekanligi belgilandi. Tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solish sohasiga oid dastlabki ilmiy tadqiqotlar ishlar huquqshunos olim B.Ibratov tomonidan olib borildi. U tadbirkorning barcha harakatlari asosan bozor imkoniyatlarini tahlil qilish, undan foydalanish, novatorlik g’oyalarini amalga oshirishdan iborat ekanligini asoslab, tadbirkorning kapitalistik ekspluatatorlik mohiyatiga olib keluvchi an’anaviy sinfiy ta’rifi emas, balki, uni inson faoliyatining shu sohadagi funksiyasi bo’lib, uning jamiyatdagi tutgan o’rni va ijtimoiy ahamiyatiga e’tiborni qaratish lozimligini tushuntiradi. Shuningdek, tadbirkor bozor iqtisodiyotining alohida bo’g’inlarida takror ishlab chiqarish borasida xizmat ko’rsatuvchi tashkiliy, iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy va boshqa xo’jalik munosabatlarining majmuidir 3 , deb ta’riflaydi. 1 Қаранг: Гражданский кодекс Российской Федерации. Части первая и вторая. – М.: Изд-во ―Новая Волна‖, 1996. – 512 с. 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2000, 5-6 сон. 140-модда. 3 .Ибратов Б. Тадбиркорлик ҳуқуқи. –Тошкент, Молия, 2001. - 26 б. 31 Fikrimizcha, tadbirkorlik faoliyati har qanday mulkdor tomonidan o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulki asosida yoki o’zga shaxsning mulkini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda, tavakkalchilik asosida tadbirkorlikni amalga oshirib undan cheklanmagan miqdorda daromad (foyda) oladigan, yangilik yaratuvchi, o’z mulkiy javobgarligi hamda mustaqil ish yurita oladigan tashabbuskor shaxsni tadbirkor deb ta’riflash mumkin. Tadbirkorlik faoliyati bevosita xususiy mulk asosida hamda taraflarning huquqiy jihatdan tengligiga asoslanadigan faoliyat hisoblanadi. Xususiy mulk fuqarolik huquqining asosiy obyektlaridan biri bo’lib, ushbu mulk fuqarolik oborotida erkin muomalada bo’ladi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi subyektlar fuqarolik huquqiy munosabatlarda mustaqil huquq subyekti sifatida ishtirok etadi. Shuningdek, ular o’z mulkidan qonunda belgilangan tartibda tadbirkorlik asosida foyda yoki daromad olishlari mumkin. Xususiy mulk egalari barcha iqtisodiy munosabatlarga kirishishda, eng avvalo, har bir shaxsning fuqarolik huquqini erkin va mustaqil tartibda amalga oshirilishiga asoslanadi. Bizning nazarimizda, tadbirkorlik – mustaqil iqtisodiy faoliyat bo’lib, mulkiy munosabatlarda taraflarning ixtiyoriga ko’ra o’z mulkiga asoslanib o’zining mulkiy imkoniyati darajasiga qarab ishtirok etishi tushuniladi. Bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi har qanday shaxs raqobatga bardosh bera oladigan, mulkiy va huquqiy kafolatlangan bo’lishi kerak. Iqtisodiyotda tadbirkorlik faoliyatini yanada mustahkamlash va uni rivojlantirishning ustuvor vazifalari haqida Prezidentimiz I.A.Karimov shuni ta’kidlaydiki: Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|