Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

54 
 
XULOSA
Xususiy tadbirkorlik milliy iqtisodiyot va davlat tarakkiyotiga, shu 
bilan birga, milliy farovonlikka erishish yo’lidagi ishlar samaradorligiga 
bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bu soxaning afzallik tomoni - moslashuvchanlik, tez 
orada faoliyat yo’nalishini o’zgartira olish xususiyatidir. Davlat xaramligida 
yashab, ongiga bokimandalik kayfiyati kattik o’rnashib kolgan odamlarga 
mulkdorlik xissini uyg’otish oson kechmaydi. Lekin, mamnuniyat bilan 
ta’kidlash mumkinki, hozir vaziyat 20 yil ilgarigidan ancha boshkacha - 
ko’pchilik mulkka egalik hissini anglab yetdi, mulkdorlar sinfi kengayib 
borayotir. Aynan shu mulkdor sinfining kengayishiga mos ravishda yurtimizda 
rivojlangan davlatlardek o’rta tabaka shakllanib, o’z ko’lamini oshirmokda.
O’zbekiston Respublikasida mulkning fukarolarning shaxsiy va 
xususiy mulki, jamoa mulki, davlat mulki, aralash mulk, kushma korxonalar 
mulki kabi shakllari mavjud va mulkning hamma shakllari teng huquqlidir.
O’zbekistonning mulk tugrisidagi Qonunda mulkiy huquqlarning 
barchasi kurstilgan. Mazkur Qonunning birinchi bandiga muvofik, O’zbekiston 
Respublikasida molk-mulkning mavjud ekanligi va unga nisbatan egalik 
huquqining bulishi tan olinadi.
Bozor munosabatlariga utish va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish 
maksadida, fuqarolar uziga tegishli mulkni kupaytirish uchun boshka fukarolarni 
yollanma mexnatga jalb kilishi mumkin. Fuqarolarda utmish tuzum sundirgan 
mulkiy mustakillik xissini uygotish, tiklash, kengaytirish va mustahkamlash - 
davlatimizning eng dolzarb vazifalaridan biridir.
Davlat tasarrufidan chikarish - shurolar iqtisodiy tizimini sindirib, 
uning asoratlarini bartaraf etish va erkin bozor iqtisodiyotiga utishning eng 
samarali yullaridan biri. Davlat tasarrufidan chikarish - yangi boshkaaruv 
tizilmalarini barpo etish demakdir.

---

55 
Istalgan tarmoqni davlat tasarrufidan chikarish konsepsiyasi, 
mamlakatdagi xukikiy iqtisodiy axvolni va uning xususiyatini xisobga olgan 
holda ishlab chikardi.
O’zRda tadbirkorlik faoliyatining quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllari 
mavjud:
xususiy tadbirkorlik; 
kichik biznes (kichik narxlr); 
oilaviy tadbirkorlik; 
xujalik va ijtimoiy birlashmalaar tadbirkorligi;
fermer xujaligi asosidagi tadbirkorlik;
ijara va jamoa xujaligidagi tadbirkorlik;
chet ellik sheriklar bilan kushma tadbirkorlik subyektlari mavjud.
O’zRda tadbirkorlik faoliyati sub’ektlariga quyidagi imtiyozlar 
yaratilgan: 
mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo’jaliklarining moliya-
xo’jalik faoliyatini har to’rt yilda ko’pi bilan bir marta, boshqa tadbirkorlik 
subyektlarini esa qar uch yilda ko’pi bilan bir marta reja asosida tekshirish 
o’tkaziladi;
yangi tashkil qilingan mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer 
xo’jaliklarining moliya-xo’jalik faoliyatini ular davlat ro’yxatiga olingan 
paytdan boshlab ikki yil mobaynida reja asosida tekshirish o’tkazilmaydi;
hududiy soliq organlari tomonidan boshqa tumanlar (shaqarlar)da 
ro’yxatga olingan tadbirkorlik subyektlarining ishlab chiqarish binolari, savdo 
shoxobchalari qayerda joylashganidan va xizmatlar ko’rsatiladigan (ishlar 
bajariladigan) joydan qat’i nazar, ularning moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirish 
takrorlanishiga yo’l qo’yilmagan holda, tadbirkorlik subyekti ro’yxatga olingan 
joydagi tegishli soliq organlari bilan bir vaqtda amalga oshiriladi;
tadbirkorlik subyektlari tekshirish natijalari bo’yicha nazorat 
organlarining taqdimnomalarini bajargan, shuningdek yetkazilgan zararni 
belgilangan muddatda va to’liq hajmda ixtiyoriy ravishda qoplagan, shu 

---

56 
jumladan penyani to’lagan taqdirda ularga nisbatan moliyaviy jazo choralari 
qo’llanilmaydi.
O’zR qonun –hujjatlarida davlat boshqaruv organlariga jumladan, 
Vazirliklar, idoralarning rahbarlari, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar 
Kengashining Raisi, viloyatlar va Toshkent shaqar hokimlari qattiq ogohlantirib 
qo’yildiki, nazorat organlarining mansabdor shaxslari tadbirkorlik subyektlari 
ruxsatsiz tekshirilganligi va ularning xo’jalik faoliyatiga noqonuniy 
aralashilganligi uchun yetkazilgan iqtisodiy zararning o’rni qoplangan holda 
javobgarlikka, hatto jinoiy javobgarlikka ham tortilishi qatiy qilib belgilangan.
Bozor munosabatlari tizimida kichik biznes kuydagi aloxida 
xususiyatlari:
ishlab chikarish xajmi, ishlovchilarning soni va kaysi sanoat 
tarmog’iga tegishliligi bilan tavsiflanadigan tadbirkorlik shakli sifatida namoyon 
bo’ladi. Kichik biznesga o’zining mustakil mulki va xo’jalik mustakilligiga ega 
bo’lgan va o’zining faoliyati soxasida yukori (dominant) xisoblanmagan 
firmalar kiradi.
Xorijiy tadkikotchilarning ko’pchiligi, kichik biznesning o’zida 500 
kishi band bo’lgan va savdo-sotik xajmi 20 mln. dollardan oshmagan firmalarni 
kiritadilar. Ammo, bu ko’rsatkichlar, ma’lum darajada shartlidir, maxsus 
ko’rsatkichlar sifatida, yana, ko’shimcha kiymat solig’i va korxonadagi asosiy 
vositalar kiymati ko’llanadi.
O’zining «kichik biznes» degan nomiga karamasdan, ushbu ishlab 
chikarish va tijorat faoliyati turi barcha tarakkiy topayotgan davlat iqtisodida 
muxim ahamiyatga ega. Uning kuydagi afzalliklari:
- maxalliy resurslarda ishlab turgan yoki maxalliy bozorni ta’minlab 
turuvchi kichik korxonalar hech bo’lmaganda transport xarajatlarining iqtisod 
kilinishi evaziga kam xarajatlidirlar. Ularning iqtisodiy ustunligi maxalliy 
sharoitlarini yaxshi bilganlari sababli, ishlab chikarishni uncha ko’p bo’lmagan 
kapital va mexnat xarajatlari bilan amalga oshirishidadir;

---

57 
- kichik korxonalardagi mexnat, odatda, moddiy tavsifga ega, va u 
amaliyotda kanselyariya mexnatiga nisbatan foydalidir;
- ishlovchilarning kamsonligi, ularning xar biri kobiliyatining 
yengilrok yuzaga chikishiga yordam beradi;
- moslashuvchanlik, ya’ni ishlab chikilayotgan maxsulot assortimenti 
va turini o’zgartirishi kichik korxonalarda unchalik katta qiyinchiliklar 
tug’dirmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiga asoslangan davlatlarda kichik 
biznes o’z mavkeini tinimsiz kuchaytirib va mustahkamlab bormoqda.