Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari

kimgadir isbot qilib berishga hojat yo’q. Bu avvalom bor, aholi bandligi, 
uning ish haqi va daromadlarini oshirish, bu oxir oqibatda respublikamiz 
hududlari, shahar va tumanlarimizdagi eng muhim ijtimoiy muammolarni 
yechish demakdir”
1
.
Tadbirkorlik shakllari va rakobatning kuchayishi tadbirkorlik shakllari 
―Tadbirkorlik tug’risida‖gi Qonunning 5-moddasiga binoan kuyidagilardan 
iborat:
1
Каримов И.А. Инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш барча ислоҳот ва 
ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир. // Халқ сўзи, 2008 йил 15 февраль. 

---

41 
-yakka mexnat faoliyati;
-xususiy tadbirkorlik-ayrim fukaro tomonidan yellanma mexnatni jalb 
etish asosida amalga oshiriladi;
-jamoa tadbirkorligi-bir gurux fukarolar tomonidan amalga oshiriladi,
-hamkorlikdagi tadbirkorlik- yuridik shaxslar va fukarolarning uz 
mulklari va mulkiy huquqlarini birlashtirish asosida amalga oshiriladi.
Yakka mexnat faoliyati tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning 
eng oddiy shakli xisoblanadi. Uni tashkil kilish tarkibi O’zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Maxkamasining 1995 yil 14 fevraldagi Karori bilan tasdiklangan 
Xususiy tadbirkorlik tugrisidagi Nizomda belgilangan. Bu Nizomga muvofik, 
yollanma mexnatdan foydalanmaydigan xususiy tadbirkor uz faoliyatini yuridik 
shax sifatida ruyxatdan utmay amalga oshirish huquqiga ega .
Bu Nizomda kursatilishicha, xususiy tadbirkor faoliyati turini amalga 
oshirishda xujalik yurituvchi boshka subyektlar va mijozlar bilan uz 
munosabatini shartnoma asosida olib boradi.
O’z faoliyatini yollanma mexnatni jalb kilib amalga oshiradigan 
xususiy tadbirkor yuridik shaxs sifatida nomoyon buladi va u korxonani 
belgilangan tartibda ruyxatdan utkazish shart.
O’zbekiston tajribasi kursatganidek, mulk shakllarining amaldagi 
realizasiyasi ta’minlamaguncha, rakobatbop xujalik yuzaga chikmaydi. 
Rakobatning asosiy vositasi narx buladi. Bozor iqtisodiyetiga utish davrida 
narxsiz rakobatga sharoit bulmaydi, shu boisdan narxlarni liberallash, ya’ni 
ularni erkin kuyib borish va bozorda shakllantirish rakobatning asosiy talabi 
xisoblanadi. O’zbekiston davlat nazorati ostidagi narxlardan, kelishilgan 
narxlarga, ulardan erkin bozor narxlariga utish yuz beradi.
Kichik biznesda kuydagi tadbirkorlik shakllari mavjud:
- faoliyati yo’nalishi bo’yicha: ishlab chikarish, tijorat, moliyaviy va 
innovasion tadbirkorlik faoliyati;
- faoliyat turlarining soni bo’yicha: bitta soxadagi va ko’p tarmoqli 
tadbirkorlik;

---

42 
- faoliyat murakkabligi bo’yicha: maxsus bilim talab kilmaydigan, 
talab kiladigan, yukori texnologiya va nodir bilimga asoslangan tadbirkorlik;
- faoliyat tarmoq yo’nalishi bo’yicha: sanoat, agrosanoat, k/x, kurilish 
va x.k.
Tadbirkorlikning subyektlari yuridik va jismoniy shaxslardir. Kichik 
tadbirkorlik faoliyatining kuydagi shakllari mavjud:
- xususiy tadbirkorlik jismoniy yoki yuridik shaxslar tomonidan 
amalda o’zining shaxsiy mulki asosida tashkil kilinadi;
- jamoa tadbirkorligi - fukarolar guruxining jamlanma mulki asosida 
tashkil kilinadi;
- aralash tadbirkorlik - bitta yuridik shaxs va bir necha jismoniy shaxs 
mulkini birlashtirish asosida tashkil kilinadi;
- ko’shma tadbirkorlik - ikki yoki undan ortik yuridik shaxslar mulkini 
birlashtirish yo’li bilan tashkil kilinadi;
- shartnomaviy tadbirkorlik - mulk egasi bo’lmagan korxona raxbari 
(menedjer) tomonidan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Mas’uliyat 
menedjer zimmasiga yuklatiladi.
Kichik biznesda ishbilarmonlik kuydagicha amalga oshiriladi:
- yuridik shaxs tashkil etib;
- yuridik shaxs tashkil etmasdan;
- yollangan mexnatdan foydalanib;
- yollangan mexnatdan foydalanmasdan.
Mulk shakliga ko’ra kichik biznesda xususiy, jamoa, ko’shma, aralash 
va boshka korxonalar ishtirok etadi.
Amaldagi Qonunlarga muvofik kichik biznes egalari ko’yidagi 
guruxlarga ajratiladi:
- yakka tartibdagi tadbirkor yuridik shaxs tashkilisiz va ishchi yollash 
huquqiga ega bo’lmagan, ko’lida xususiy tadbirkor sifatida davlat ro’yxatidan 
o’tganligi xakida guvoxnomasi bor bo’lgan jismoniy shaxsdir.

---

43 
- mikrofirma – mulk shaklidan kat’i nazar ishlab chikarish 
tarmoqlarida o’rtacha 20-kishigacha; savdo xizmat ko’rsatish va boshka 
noishlab chikarish soxalarida 10 kishigacha xodimi bo’lgan korxonalardir.
- kichik korxona – mulk shaklidan kat’iy nazar, yilliga o’rtacha 100 
kishigacha xodimi bo’lgan; kurilishda, kishlok xo’jaligi va boshka tarmoqlarida 
– 40 kishigacha; fan soxasida, ilmni soxada, chakana savdo va boshka noishlab 
chikarish tarmoqlarda 20 kishigacha xodimi bo’lgan korxonalardir.
- dehqon xo’jaligi - o’z faoliyatini yuridik shaxs sifatida amalga 
oshiruvchi va oila boshlig’iga umrbod meros kilib berilgan o’z tormorkasida oila 
a’zolarining shaxsiy mexnati asosida oilaviy mayda tovar ishlab chikaruvchi 
xo’jalikdir.
- fermer xo’jaligi – fermer xo’jaliklari a’zolarining faoliyatiga 
asoslangan, unga uzok muddatga foydalanish uchun ijaraga berilgan yer 
tormokalarida kishlok xo’jalik maxsulotlarini ishlab chikarishni amalga 
oshiradigan yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan mustakil xo’jalik subyektidir.
Korxona yirikligini ajratishning bunday mezonlari ularni soliqka 
tortishdagi imtiyozlarni aniklash, kichik biznesni ko’llab kuvvatlashning anik 
choralarini ishlab chikish, O’zbekistonda kichik korxonalarni ko’paytirish bilan 
bog’lik bo’lgan infratuzilma tashkilotlarining faoliyatini takomillashtirish 
imkoniyatini yaratadi. Bizda kichik biznes subyektlarini eng asosiy ko’rsatkichi 
bu ishchi va xizmatchilar sonidir.