Tafakkur ziyosi

 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
116 
qilsak. Unga ko‘ra, tiklanadigan suv 
resurslarining umumiy hajmi 42000 km
3
ni 
tashkil etadi. Shuning 3900 km3ini insoniyat 
sug‘orish (70 foiz) va sanoat ishlab chiqarishi 
(19 foiz) maqsadlarida sarflaydi
9
. Tabiiyki, 
jahon bo‘ylab ekin maydonlarining muttasil 
kengayib borishi, industrial ishlab chiqarishning 
jadallashishi ushbu ko‘rsatkichlarni oshirdi. 
To‘g‘ri, mintaqalarning suv resurslari bilan 
ta’minlanganligi, undan foydalanish darajasini 
bir xil deb bo‘lmaydi. Masalan, Yevropa 
mamlakatlari o‘z suv resurslarining atigi 6 
foizini iste’mol qilsa, Osiyo mamlakatlari – 
uning 80 foizini, Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika 
va Markaziy Osiyo mamlakatlari – qariyb 100 
foizini sarf qiladi
10
. Lekin inson ehtiyojlari 
uchun sarflanadigan suv resurslarining oshib 
borayotgani barcha mamlakatlarga xos 
tendensiya bo‘lib qolmoqda. Mutaxassislar 
bu tendensiyani ekologik vaziyat uchun 
ayniqsa xatarli deb bilmoqdalar. Chunki 
ularning mulohazalariga ko‘ra, 40 foiz suv 
resurslarining sarflanishi mintaqadagi 
ekologik vaziyatga jiddiy putur yetkazadi
11
. 
Keyingi yillarda qariyb barcha mamlakatlarda 
suv resurslarini boshqarish, undan foydalanish 
bo‘yicha samarali mexanizmlarni joriy etish, 
qishloq xo‘jaligi ekinlarini tomchilatib sug‘orish 
texnologiyalarini keng qo‘llashga intilinmoqda. 
Biroq, shunga qaramasdan, jahonning biror 
mintaqasida suv resurslaridan foydalanish 
darajasi kamaygani yo‘q.
Uchinchidan, jahonning barcha 
mintaqalaridagi iqlim o‘zgarishlarining 
unifikatsiyalashuvi sodir bo‘layapti. Iqlim 
muayyan hududdagi ekologik vaziyatni 
ifodalovchi muhim komponentlardan biri 
ekanligini ta’kidlab o‘tdik. Undagi o‘zgarishlar 
ekotizimning barcha elementlariga jiddiy ta’sir 
ko‘rsatadi. Umuman olganda, iqlim sayyorada 
hayot paydo bo‘lganidan buyon o‘zgarib 
keladi. Biroq XX asrning ikkinchi yarmiga 
kelibgina, u umumsayyoraviy miqyosda 
yuz berayotgan tendensiyaga aylandi. Eng 
ahamiyatlisi, jahonning turli mintaqalarida 
iqlim o‘zgarishlari bir xil omillar ta’sirida sodir 
bo‘lmoqda. Jumladan, barcha mintaqalarda 
iqlim o‘zgarishlari parnik gazlarining to‘planib 
qolishi evaziga yuzaga kelmoqda. “Parnik 
gazlari atmosferada to‘planib, sayyoraning 
qizigan sirti taratuvchi ortiqcha issiqlik 
kosmosga tarqalishiga yo‘l qo‘ymaydi va 
atmosferaning qizishiga sabab bo‘ladi”
12
. Iqlim 
9 Состояние мировых земельных и водных ресурсов.// www.fao.org/3/i1688r/i1688r03.pdf.
10 Ўша жойда. 
11 Ўша жойда. 
12 Иқлим ўзгариши.// http://sgp.uz/uz/gef-thematics/climate-change.
13 Ўша жойда.
14 lnternational Union for Conservation of Nature and Natural Resources, 2010.1. IUCN Red List of Threatened Species:Summary Statistics.// www.iucnredlist.org.
o‘zgarishlariga bag‘ishlangan manbalarda 
barcha qit’alarda antropogen omillar oqibatida 
quyidagi parnik gazlarining to‘planib qolishi 
kuzatilayotgani qayd etiladi: a) suv bug‘i; 
b) karbonat angidrid; v) metan; azot oksidi; 
g) gidroftoruglerodlar; d) perftoruglerodlar; 
oltingugurt geksaftoridi
13
. Boshqa tomondan, 
jahonning barcha mintaqalarida energetika 
va kimyo texnologiyasi taraqqiyoti bilan iqlim 
o‘zgarishlari o‘rtasida muayyan aloqadorlik 
kuzatilmoqda. Xususan, qaysi hududda ushbu 
ikki soha jadal rivojlansa, o‘sha hududdagi 
iqlim o‘zgarishlari sur’atlari baland, mazkur 
sohalar sust o‘zgarayotgan mintaqalarda bu 
sur’atlar zaif bo‘lmoqda.
To‘rtinchidan, jahonning barcha 
mintaqalarida o‘simlik dunyosidagi 
o‘zgarishlarning unifikatsiyalashuvi 
kuzatilmoqda. Ma’lumki, o‘simliklar ko‘p 
hujayrali organizmlarning asosiy guruhlaridan 
biri hisoblanadi. Uning turlari benihoya boyligi 
bilan ajralib turadi. Masalan, Xalqaro tabiatni 
muhofaza qilish ittifoqi (IUCN) ma’lumotlariga 
ko‘ra, bugungi kunda 320 mingga yaqin 
o‘simlik turlari mavjud bo‘lib, ularning 280 
mingga yaqinini gulli o‘simliklar, 1 mingdan 
ortiqrog‘ini ochiq urug‘lilar, 16 mingga yaqinini 
moxsimonlar, qariyb 12 minggini yuqori sporali 
o‘simliklar tashkil etadi
14
. Mintaqalardagi 
tuproq, suv, iqlim xususiyatlari turlicha bo‘lgani 
bois ulardagi o‘simliklar dunyosi ham bir-biridan 
tubdan farq qilgan – bu bizga ma’lum bo‘lgan 
faktlardan biri. Masalan, tropik iqlim sharoitida 
o‘simliklarning bir tizimi tarqalgan bo‘lsa, 
kontinental iqlim negizida ularning boshqa 
tizimi shakllangan. Lekin tarixiy taraqqiyot 
davomida turli mamlakatlar o‘rtasidagi 
savdo-iqtisodiy aloqalar ayrim o‘simliklarning 
bir hududdan boshqasiga ko‘chirilishiga 
sabab bo‘lgan. Shu tariqa bir mintaqada 
keng tarqalgan o‘simlik o‘zga mintaqalarning 
florasidan joy ola borgan. Uzoq muddat 
davomida o‘simliklarning bunday ko‘chishi 
ko‘proq juz’iy va tasodifiy xarakterga ega edi. 
Biologlar bu jarayonni tasodifiy introduksiya 
deb ataydilar. O‘tgan asrning ikkinchi yarmiga 
kelib, ushbu jarayonlar – o‘simliklarning 
bir hududdan boshqasiga ko‘chirilishi – 
tizimli va maqsadli tus ola boshladi. Buning 
oqibatida barcha mintaqalarda introdutsentlar 
(ko‘chirib kelingan va mahalliy sharoitlarga 
moslashtirilgan) o‘simliklar soni ko‘paydi. 
Mazkur jarayonlar O‘zbekistonni ham 
IJTIMOIY FANLAR

---