Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son 114 mintaqada aholi turmush darajasi keskin tushib ketadi va turli kasalliklarning barqaror oshishi kuzatiladi. Aksariyat hollarda ayanchli ekologik vaziyat inqirozli vaziyatga o‘sib o‘tadi. Mintaqadagi tabiiy shart-sharoitlarning tiklab bo‘lmas darajada yomonlashishi, tabiiy resurslarning batamom tugashi, inson turmushi uchun maqbul sharoitlarning deyarli qolmasligi, tabiatga antropogen ta’sirning misli ko‘rilmagan miqyosga etishi falokatli ekologik vaziyat yuzaga kelganidan dalolat beradi. Bunday vaziyatda kishilarning turmushi katta xavf ostida qoladi, jamiyat genofoni buziladi, tabiat ob’ektlari emiriladi. Shunisi ahamiyatliki, bir vaqtning o‘zida sayyoraning turli nuqtalarida turlicha ekologik vaziyat hukm surishi mumkin. Aytaylik, muayyan mintaqada tuproq, suv havzalari, atmosfera havosi, o‘simliklar va hayvonot olamiga antropogen ta’sir mavjud bo‘lmagani tufayli qoniqarli ekologik vaziyat qaror topishi, boshqa hududda bunday ta’sir me’yor darajasida saqlangani bois ziddiyatli vaziyat yuzaga kelishi, uchinchi bir hududda turli omillar ta’sirida turli omillar ta’siri o‘laroq keskin yoxud inqirozli vaziyat ildiz otishi mumkin. Ekologik vaziyat insoniyat tarixi davomida ham turli ob’ektiv va antropogen omillar, ayniqsa davrda hukm surgan ekologik munosabatlar ta’sirida muttasil o‘zgarib borgan. Masalan, butun Koinotda sodir bo‘lgan jarayonlar, sayyoradagi tabiiy transformatsiyalar, iqlim o‘zgarishlari, ofatlar va hokazolar albatta ekologik vaziyatning o‘zgacha tus olishiga sabab bo‘lgan. Biroq ekologik vaziyatda antropogen omillar, xususan ekologik munosabatlar ta’sirida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar ayniqsa ahamiyatli. Bu omillar turli mintaqalardagi ekologik vaziyat xarakterini tubdan o‘zgartirdi. Insoniyat tarixining ilk pallalaridagi ekologik vaziyatni qoniqarli deb baholash mumkin, chunki bu davrda tuproq, suv havzalari, atmosfera havosi, o‘simliklar va hayvonot olamiga sezilarli antropogen ta’sir mavjud bo‘lmagan. Insonning tabiiy shart-sharoitlarga moslashgan holda turmush kechirishi tabiiy manbalarga (o‘simliklar, hayvonot olami) biror bir jiddiy xavf tug‘dirgani yo‘q. Ishlab chiqarish vositalarining primitiv xarakterga egaligi, tabiiy boyliklarga qiziqishning mavjud emasligi ham bunga imkon bermasdi. Shu boisdan ekologik vaziyat ob’ektiv, antropogen xarakterga ega bo‘lmagan omillar ta’sirida o‘zgara borgan. Biroq insoniyat asta-sekinlik bilan ov va ishlab chiqarish qurollari yaratishning 3 История мировых эпидемий. Часть 1.// https://habr.com/ru/post/372815, 2016, 30 октября. uddasidan chiqdi, o‘z hayoti va turmushini tabiiy ofatlardan muhofaza qilishga odatlandi. Har ikkala holat mavjud ekologik vaziyatga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Masalan, ov va ishlab chiqarish qurollarining yaratilishi yirik sut emizuvchi hayvonlarning qirilib ketishiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, hayotiy xavfsizlikka bo‘lgan intilish odam bolasi qo‘li bilan yaratilgan sun’iy muhitni yuzaga keltirdi. Kiyim-boshning takomillashtirilishi, issiq va sovuqdan muhofaza qiluvchi turar joylarning barpo etilishi, yangi yerlarning ochilishi, suv toshqinlaridan himoyalovchi ilk to‘g‘onlarning yaratilishi va shu kabi ko‘plab omillar nafaqat inson turmushi sifatini yaxshiladi, balki mavjud ekologik vaziyatni ham o‘zgartirdi. Lekin bunday juz’iy va ahamiyatsiz antropogen ta’sir tabiiy shart-sharoitlarni o‘zini-o‘zi tiklash va muvofiqlashtirish imkonidan mosuvo qilmagandi. Qadimgi dunyodagidan farqli o‘laroq, o‘rta asrlar davomida jahonning barcha mintaqalaridagi ekologik vaziyat birmuncha tizimli va shiddatli ravishda o‘zgara boshladi. Chunki bu davrdagi agrar faoliyat tabiiy shart- sharoitlarni tubdan o‘zgartirishni, salmoqli tabiiy resurslarni jalb qilishni taqazo etardi. Qishloqlarda hosildor yerlar va suv havzalaridan foydalanishning kengayishi, shaharlarda hunarmandchilikning rivojlanishi ekologik vaziyatga o‘zgacha qiyofa baxsh etdi. Masalan, ham Sharq, ham G‘arb mamlakatlarida tabiiy shart-sharoitlarda sifatiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi: sug‘oriladigan dehqonchilik yerlari kengaydi, o‘rmonlar maydoni kamaydi, ishlab chiqarishga jalb qilingan suv havzalari ko‘paydi, tabiiy resurslar iste’moli oshdi. Shaharlarda istiqomat qiluvchi aholi sonining ko‘paygani ham ekologik vaziyatning sog‘lomlashishiga xizmat qilgani yo‘q. Aksincha, ulardagi inson turmushi uchun zarur bo‘lgan tabiiy shart- sharoitlar yomonlashdi. Harqalay, ayrim manbalarda ko‘rsatilganidek, 1346-1353 yillarda Yevropa aholisi salmoqli qismining vabodan qirilib ketishi shundan dalolat beradi 3 . Ekologik vaziyatdagi inqilobiy o‘zgarishlar ibtidosi industrial ishlab chiqarishning vujudga kelishi bilan bog‘liq. Avval Yevropaning ilg‘or mamlakatlarida, XX asrga kelib esa, Osiyoning yetakchi mamlakatlarida sanoat ishlab chiqarishi ustuvor bo‘lgan iqtisodiyotning vujudga kelishi yangi texnologiyalarni rivojlantirdi, mahsulot va xizmatlar sifati va tarkibini o‘zgartirdi. Ayniqsa energetika va metallurgiya sohalari taraqqiy topdi. Biroq bu masalaning bir jihati, xolos. Industrial ishlab IJTIMOIY FANLAR |