Tafakkur ziyosi

FILOLOGIYA FANLARI
KOLLOKVIALIZMLARNING PAYDO BO‘LISHIDA 
POLISEMIYA VA KO‘CHIMLARNING O‘RNI
Abduvali Musayev –
 dotsent, Jizzax davlat pedagogika instituti
Annotatsiya:
 Ushbu maqolada til uslublarining qo‘llanishiga qarab, alohida uslub sanalgan ya’ni oddiy so‘zlashuvga xos so‘z va 
iboralar-kollokvializmlarning paydo bo‘lishida polisemiya va ko‘chimlarning qo‘llanish holatlari ko‘rib chiqiladi.
Анннотация:
В этой статье, в зависимости от использования языковых приемов, мы рассмотрим использование 
многозначности и кочевников при возникновении разговорной речи (слова и фразы, характерные для разговорно-
английского языка).
Abstract:
 This article, depending on the use of language methods, we will consider the use of polysemy and nomads in the 
emergence of colloquialism (words and phrases typical of colloquial-English).
Kalit so‘zlar:
 polisemiya, trop, leksika, stilistika, so‘z, ibora, kollokvializm, adabiy til, sheva, konnotativ, neytral leksika, metafora, 
metonimiya, sinekdoxa.
Ключевые слова:
 многозначность, троп, лексика, стилистика, слово, фраза, разговорный язык, литературный язык, 
диалект, коннотатив, нейтральная лексика, метафора, метонимия, синекдоха.
Keywords:
 polysemy, trop, lexicon, stylistics, word, phrase, colloquialism, literary language, dialect, connotative, neutral 
vocabulary, metaphor, metonymy, synecdoche.
Globallashuv jarayoni hayotimizga 
tez va chuqur kirib kelayotganining asosiy 
omili va sababi, bugungi kunda har qaysi 
davlatning taraqqiyoti va ravnaqi nafaqat 
yaqin va uzoq qo‘shnilar, balki jahon 
miqyosida boshqa mintaqa va hududlar bilan 
shunday chambarchas bog‘lanib boryaptiki, 
biron mamlakatning bu jarayondan chetda 
turishi ijobiy natijalarga olib kelmasligini 
tushunish, anglash qiyin emas.
Jamiyatdagi ijtimoiy muhit insonlar 
muloqotiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 
Jamiyatdagi tenglik, osoyishtalik, barqarorlik, 
iqtisodiy taraqqiyot, ma’naviy-axloqiy muhit, 
umuminsoniy va milliy qadriyatlar uyg‘unligini 
ta’minlashga qaratilgan sa’y-harakatlar 
insonlarning, qaysi kasbda ishlashidan qat’i 
nazar muloqot jarayoni yuqori madaniyatli 
bo‘lishiga xizmat qiladi.
Leksika ma’lum qonun-qoidaga 
bo‘ysinuvchi izchil va murakkab tizimdan 
iborat. Til leksikasi to‘xtovsiz o‘zgarib 
turadi. Bu narsa lug‘at tarkibida yangi 
so‘zlarning paydo bo‘lishi, mavjud so‘zlardan 
ayrimlarining eskirib, iste’moldan chiqishi, 
leksik ma’nosini o‘zgartirib, yangi ma’no kasb 
etishi kabi jarayonlarda ko‘rinadi. Jamiyat 
taraqqiyoti va ijtimoiy tuzumning o‘zgarishi 
bilan uzviy bog‘langan holda leksikasi boyib 
boradi. 20-asrda barcha xalqlar qatori o‘zbek 
xalqi leksikasi ham tezlik bilan o‘sib, taraqqiy 
etdi. O‘zbek tili leksikasiga baynalmilal 
so‘zlar keng ko‘lamda kirib keldi. Buning 
ustiga fan va turli sohalar terminologiyasi 
1 Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. Тошкент, 1991, 45-бет. 
ham to‘xtovsiz o‘sib bormoqda.
Leksikaning (grek.lexicos-so‘zga oid, 
lug‘aviy) kelib chiqishi, lug‘at sostavining 
qo‘llanilish sohasi, stilistik belgisi 
o‘zgaruvchandir. Umuman dunyo tillari shu 
jumladan, o‘zbek tili leksikasi to‘xtovsiz 
o‘zgarib turadi. Jamiyatimiz taraqqiyoti, 
ijtimoiy tizimning o‘zgarishi tilimizning 
leksikasi o‘zgarib borishiga sabab bo‘ladi. 
Leksik stilistikaning markaziy 
muammolaridan biri fikrni aniq ifodalashi 
uchun so‘zni o‘rinli tanlashdir. Kerakli biron 
so‘zni topish oson emas. Fikrni aniq ifodalash 
uchun til ustida ishlash mashaqqatli mehnat 
talab etadi
1
.
Tilning vazifaviy uslubi – bu ma’lum 
tilda muloqot qiladigan odamlarning o‘z ona 
tilidan turli holatlar va ish joylaridan kelib 
chiqib, ma’lum maqsadni ko‘zlab, so‘z va so‘z 
birikmalari, iboralarni ishlatish yig‘indisidir.
Demak, til uslublarining qo‘llanishiga 
qarab, alohida uslub sanalgan ya’ni 
oddiy so‘zlashuvga xos so‘z va iboralar-
kollokvializm (“Colloquial-ingliz tilidan” 
so‘zlashuv uslubiga xos so‘z va iboralar)ning 
paydo bo‘lishida polisemiya va ko‘chimlar 
muhim rol o‘ynaydi.
Ba’zi tilshunoslar kollokvializmni 
ko‘proq nostandart leksikaga xos deya 
ta’rif beradi. Biz E.Patrish g‘oyasini qo‘llab 
kollokvializmlarni standart vokabulyar 
(“vokabulyariy”) – inglizcha “lug‘at, so‘z 
tarkibi so‘z boyligi”) tarkibiga kiritish bilan 
birga “quyi” kollokvializmlarni nostandart 

---