Tafakkur ziyosi

FILOLOGIYA FANLARI

---

“TAFAKKUR ZIYOSI”
 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
126 
1. “Maqsadsiz” 
semasi. 
Bekordan-bekorga o‘zini o‘tga-cho‘qqa 
urishdan nima
foyda.(Oybek. Quyosh qoraymas)
2. 
“Asossiz, sababsiz” semalari. 
Bekordan-bekorga ishdan olib tashlash 
qiyin.
(S. Zunnunova) 
Demak, –ga qo‘shimchasining 
grammatik semalari asosida leksik ma’no 
shakllangan va shu ma’no asosda takroriy 
so‘zlar, polisemiya hosil bo‘lgan.
Agar takroriy so‘z tarkibidagi 
qo‘shimchalarning semalari takroriy 
so‘zning leksik ma’nosini ifodalashga 
xizmat qilsa, yasama takroriy so‘z hosil 
bo‘ladi. M., U yerga bora-bora oyog‘im 
charchadi gapida takroriy so‘zning o‘zak 
qismiga xos leksik ma’no saqlangan, ya’ni 
“bormoq” harakati ifodalangan. Ma’lumki, 
–a ravishdosh shakli “holat”, “payt”, 
“sabab” semalariga ega. Shu grammatik 
ma’nolardan “payt”, “holat” semalarining 
faollashishi va leksik ma’noga ko‘chishi 
asosida payt ravishlari yasaladi. M., 1. 
Bora-bora suhbat jilovi uning qo‘liga o‘ta 
boshladi. (X.To‘xtaboev, Shirin qovunlar 
mamlakati) 2. Bora-bora G‘oyibjon bilan 
inoqlashib ketdik. (M. Jo‘ra, Iztirob) 
Bu gaplardagi bora-bora so‘zi “borish” 
ma’nosini emas, “payt”, “holat” ma’nolarini 
bildiradi.
-ga, -dan, -ma, ba- kabi qo‘shimchalar 
takroriy so‘zlar tarkibida uchraydi. Bu 
qo‘shimchalar takroriy so‘zlarni yasashga, 
ularning leksik yoki grammatik ma’nosini 
o‘zgartirishda xizmat qiladi. Jumladan, bu 
qo‘shimchalar ta’sirida quyidagi ma’nolar 
hosil bo‘ladi: 
1. “Darajalanish”, “oldinga harakat 
holati”, “darajama-daraja harakat”, “asta-
sekin ilgarilash, yuqorilash yuksalish”, 
“tadrijiy harakat” kabi ma’nolar hosil bo‘ladi: 
kundan kunga, yildan yilga, yilma-yil. 
2. “Ketma-ketlik” ma’nosi: birma-bir, 
orqama-orqa, qadam-baqadam, qadamma-
qadam
3. “Yaqinlik” ma’nosi: yonma-yon. 
Takroriy so‘z tarkibidagi –ma qo‘shimchasi 
(shunday so‘z yasalish qolipi) yon so‘zining 
“yaqin” potensial semasini yuzaga 
chiqarishga xizmat qiladi. 
Takroriy so‘z tarkibida kelgan -ga, 
-dan, ba-, -ma qo‘shimchalari so‘z ma’nosini 
ko‘chaytirish, ta’kidlashga xizmat qiladi. 
M., kam, oz so‘zlaridan kam-kam, oz-oz 
kabi takroriy so‘zlar yasalganda muayyan 
miqdordagi narsalarni “taqsimlash” 
grammatik ma’nosi hosil bo‘ladi. Shu 
ma’noni ta’kidlash, kuchaytirish maqsadida 
–dan qo‘shimchasi qo‘shiladi: kam-
kamdan, oz-ozdan. Shuningdek, xilma-xil 
(xil-xil) so‘zi “har xil” ma’nosini bildiradi. Xil 
so‘zi “tur” ma’nosini bildiradi ot turkumiga 
mansub bo‘lib, bu so‘zni takrorlash 
asosida xilma-xil so‘zi yasaladi. Buni xil-
xil shaklida ham ishlatish mumkin. –ma 
qo‘shimchasi so‘z yasash qolipi asosida 
xilma-xil so‘zi tarkibida mavjud bo‘lib, so‘z 
ma’nosini kuchaytirishga xizmat qiladi. 
M., xil-xil matolar, xilma-xil matolar. -ma, 
ba- qo‘shimchali so‘z yasash qoliplari 
mavjud bo‘lib, shu qolip asosida yasalgan 
takroriy so‘zlar talaygina, bunday takroriy 
so‘zlarni, -ma, ba- qo‘shimchalarisiz 
ishlatib bo‘lmaydi. Leksik ma’nosida 
o‘zgarish bo‘ladi. M., uchma-uch yetib 
turibdi. Uch va undan yasalgan uchma-
uch so‘zlarining sememasidagi hokim 
semalar farqli. Shu jihatdan uchma-uch 
so‘zi yasama so‘z hisoblanadi. M., uch 
so‘zi “narsalarning ingichkalashgan, o‘tkir 
tomoni” sememasini birdiradi, hokim 
semasi “tomon” bo‘lib, uchma-uch so‘zi 
yasalganda “uchlari o‘zaro tutashtirilgan 
holda” sememasi hosil bo‘ladi, hokim 
semasi “holda”. Shu sema asosida uchma-
uch so‘zi ravish turkumiga ko‘chadi. M., 
Qator-qator o‘rmalovchi kranlar yo‘g‘onligi 
o‘n odamning qulog‘iga zo‘rg‘a sig‘adigan 
quvurlarni bir-biriga uchma-uch qo‘yib 
yotqizmoqdalar (J.Abdullaxonov, To‘fon). 
Uchma-uch so‘zining “holat” semasi 
asosida keyingi ma’nolari paydo bo‘lgan 
va uchma-uch so‘zi polisemantik so‘zga 
aylangan. M., Baliq sotib topgan puli 
ro‘zg‘origa kerakli narsalarga uchma-uch 
yetar edi. (J.Sharipov, Xorazm) Ushbu 
gapdagi uchma-uch so‘zi ko‘chma ma’noda 
qo‘llangan bo‘lib, “daromadi xarajatini 
arang qoplaydigan holda; arang, zo‘rg‘a” 
ma’nosini bildiradi. Ushbu semema “holat” 
semasi asosida shakllangan, chunki arang, 
zo‘rg‘a so‘zlari holat tushunchasining