Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FILOLOGIYA FANLARI
129 “TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son bo‘ladi. Bosh so‘zining ko‘chma ma’nosi asosida ham yasama so‘z hosil bo‘ladi. M., boshma-bosh almashtirmoq birikmasida boshma-bosh so‘zi bosh so‘zining ko‘chma ma’nosi asosida hosil bo‘lgan. Demak, yasama so‘zlar ko‘p ma’noli so‘zlarning bosh ma’nolaridan tashqari ko‘chma ma’nolaridan ham yasaladi. Ma’lumki, ko‘chma ma’no metafora, metonimiya, sinekdoxa asosida hosil bo‘ladi va so‘z yasalishida bular muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. M., daryo so‘zining ko‘chma ma’nosi metafora asosida hosil bo‘lgan. Xayol daryosi birikmasida daryo so‘zi “ko‘p” semasini ifodalaydi va shu sema asosida daryo-daryo so‘zi yasaladi. M., Biram yalindi, biram yolvordi, urmang, tavba qildim, deb yig‘ladi, ko‘zlaridan daryo- daryo yosh ketdi-ya! (M.Ismoiliy, Farg‘ona t.o.) Gapdagi daryo-daryo so‘zi “juda ko‘p” ma’nosini ifodalaydi. Ushbu sodda va takroriy so‘zlarning ma’nosi o‘xshashlik (metafora) asosida paydo bo‘lgan. Metafora asosida hosil bo‘lgan semalar ishtirokida tub yoki yasama takroriy so‘zlar hosil qilinadi. M., maza- bemaza gaplar birikmasi tarkibidagi takroriy so‘z tub so‘z bo‘lib, mazali, bemaza so‘zlarining ko‘chma ma’nosi asosida hosil bo‘lgan. M., bemaza gaplar, maza-bemaza gaplar birikmasidagi sodda va takroriy so‘zlarning leksik ma’no (sememasi)si bir xil, ular faqat takroriy so‘zga xos bo‘lgan grammatik ma’no asosida farqlanadi. Yo‘l so‘zining chiziq semasi metafora asosida paydo bo‘lgan va shu sema asosida yo‘l-yo‘l so‘zi yasalgan. M., yo‘l-yo‘l atlas. Yo‘l va yo‘l-yo‘l so‘zi “chiziq” semasiga ega bo‘lsa-da, leksik ma’no (semema) si farqlanadi. Shu jihatdan yo‘l-yo‘l so‘zi yasama so‘z hisoblanadi. Ayrim so‘zlarning potensial semalari metafora asosida paydo bo‘ladi. M., taramoq so‘zi sememasida “chiziq, qator” potensial semasi mavjud. So‘zning potensial semalari ba’zan so‘z yasovchi qo‘shimchalar ta’sirida yuzaga chiqadi va so‘zning leksik ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi. M., taram-taram olma, taram- taram tarvuz birikmalaridagi takroriy so‘zlar “yo‘l-yo‘l”, “uzun-uzun chiziqli” “chiziqli” ma’nolarini bildiradi. Qism nomini bildiruvchi so‘zlarning sememasida butunni anglatuvchi semalar mavjud bo‘ladi. M., yuz, bet, og‘iz so‘zlari “shaxs, odam” semalariga ega. Shu semalar asosida yuzma–yuz, betma- bet, og‘izma-og‘iz kabi takroriy so‘zlar yasaladi va bu so‘zlar ham “shaxs, odam” semalariga ega bo‘ladi. Jumladan, og‘izma- og‘iz so‘zi “odamlarning bir-biriga aytishi, xabar qilishi yo‘li bilan” ma’nosini bildiradi. M., Ovi baroridan kelgan kishining qilgan ishi darhol og‘izma-og‘iz butun qismga tarqaldi. (A. Qahhor, Oltin Yulduz) Takroriy so‘z og‘iz so‘zining “odam” semasi asosida hosil bo‘lgan bu ma’no shakllanishi qismni aytish bilan butunni tushunish (sinekdoxa) ga asoslangan. Xullas, so‘zga qo‘shimcha yoki so‘z qo‘shish natijasida semantik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Semema tarkibidagi muayyan semalarning faollashishi natijasida ayrim grammatik, pragmatik semalar leksik ma’no bildirishga xizmat qiladi va shu asosda takroriy so‘zlar yasaladi, nutqda ba’zi shunday takroriy so‘zlar polisemem leksemaga aylanadi. So‘zning grammatik, sintaktik vazifasi o‘zgarishi asosida hosil bo‘lgan ma’no ba’zan takroriy so‘zlarning yasalishiga asos bo‘ladi. Ayrim leksik ma’no bildirmaydigan so‘zlarning potensial semalari asosida yasama so‘z hosil qilinadi. Shuningdek, bunday so‘zlarning ifodasidagi semantik torayish emalarning faollashishi va yuzaga chiqishiga sabab bo‘ladi va shu emalar asosida ayrim takroriy so‘zlar leksik ma’noli birlikka aylanadi. Polisemem leksemalarning sememalarini takrorlash asosida ham takroriy so‘zlar hosil qilinadi. Bunday takroriy so‘zlarning ayrimlari yasama bo‘lsa, ayrimlari tub so‘z bo‘ladi. Yüklə 4,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|