Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FILOLOGIYA FANLARI
131 “TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son sultonining qizi. To‘marisning go‘zalligi haqidagi ovoza Eron shohi Kirning qulog‘iga yetib borgach, u hiyla yo‘li bilan ham To‘marisni, ham uning yurtini qo‘lga kiritishni rejalashtirgani singari To‘rabekxonimning husnda tengsizligidan xabar topgan Mari hukmdori Sulton Sanjar ham unga sovchi qo‘yadi. Xorazmdan yozib olingan rivoyatda aytilishicha, “Mang‘it xonining go‘zal bir qizi bor, hamma uni ko‘rishga zor, eliga o‘zi vafodor, lekin husnda tengi yo‘q, botirligida o‘n-yigirma yigit unga teng kela olmaydi”, – degan gap-so‘z Mari podshosining qulog‘iga ham yetib qolibdi. Mari podshosining ismi Sulton Sanjar Moziy ekan. U To‘rabekxonimni so‘ratib kishi qo‘ygan ekan. Sulton Sanjar Moziyning kishilari Odilbek xonning huzuriga kelib: “Qizingizni podshohimiz so‘ratib yubordi, bizlarga javob qaytaring”, – debdilar. Odilbekxon nima deyarini bilmasdan, sovchilarni To‘rabekxonimning o‘ziga yuboribdi. To‘rabekxonim: “Kimki g‘azal aytishib yengsa, ot chopishib o‘zsa, qilich o‘ynashda ustun chiqsa shunga xotin bo‘laman”, – deb kelgan sovchilarning oldiga shart qo‘yar ekan. To‘rabekxonim Maridan kelgan sovchilarga ham: “Borib sultoningizga ayting, shart o‘ynashsin, yutsa olsin, yutqizsa indamay qolsin”, – debdi. Sulton Sanjar Moziy bu gapni eshitib, zolimligi yana haddan oshib: “Shu xotindan pand yeb qolamanmi, shartli ham olaman, shartsiz ham olaman”, – debdi. Sanjar Moziyning askarlari son- sanoqsiz ekan. Yetti kun deganda Hazoris elatiga yetib kelib, Amudaryo qirg‘og‘ida tug‘ tiklab yotib, To‘rabekxonimga yana odam yuboribdi” 4 . Go‘zal qizning unga uylanish niyatida kelgan talabgorlar oldiga shart qo‘yishi o‘zbek xalq eposiga xos an’anaviy motivlardan biri bo‘lib, uning eng go‘zal poetik talqinini “Alpomish” dostoni qahramoni Barchin yoki “Kuntug‘mish” dostonida tasvirlangan Xolbekaning shart qo‘yishi motivi misolida ko‘rish mumkin. To‘rabekxonim ham Sulton Sanjar tomonidan yuborilgan sovchilarga g‘azal aytishish, ot chopishish va qilich o‘ynatish shartlarini ma’lum qilishi qadimgi ajdodlarimiz turmush tarzida urf bo‘lgan nikoh oldidan yoshlarning oila qurishga loyiqligini sinab ko‘rish marosimlari bilan bevosita bog‘liq holda yuzaga kelgan epik motivdir. 4 “Тўрабекхоним ва Султон Санжар” // Олтин олма. Ҳаётий эртаклар. 1-китоб. -Тошкент, Адабиёт ва санъат, 1966. ‒ Б.14. Shu o‘rinda xorazmliklarning To‘rabekxonim to‘g‘risidagi rivoyatini To‘maris haqidagi qadimgi epos syujeti bilan bog‘laydigan yana bir detal mavjud: u ham bo‘lsa, talabgorning o‘z qo‘shinini daryo bo‘yiga olib kelishidir. Zolim Kirning sovchi sifatida yuborgan elchilaridan Eron shohining g‘arazli maqsadini anglagan To‘maris kelgan kishilar orqali agar Kirning niyati urushish bo‘lsa, bu ham o‘z qo‘shinini mamlakatning ichkarisiga uch kunlik yo‘lga olib kirib, vatanining daxlsizligi uchun jangga tayyor ekanligini ma’lum qiladi. Aynan shunga o‘xshash tasvirni “To‘rabekxonim va Sulton Sanjar” rivoyatida ham uchratamiz. To‘rabekxonim o‘z shartini aytgach, bu shartda yengilajakligini bilgan Sulton Sanjar qizning otasi Odilshohga xat yozdi: “Odilshoh, meni yetti iqlim podshosi taniydi, yetmish xonlik boj beradi, sen bir qizingni mendan qizg‘anasan. Ertaga yo qizingni o‘z qo‘ling bilan olib kelib berasan, yo urush maydoniga chiqasan”, – debdi. Odilshoh bu xatni qiziga o‘qib bergan ekan, qizi xatga javob yozibdi-da, otasiga o‘qib beribdi. Javob maktubida To‘rabekxonim: “Ey, ahmoq podsho! Kuchingni pesh qilguncha maydonga, men bilan qilichbozlikka chiq!” – degan ekan”. To‘marisning rad javobini eshitgan Kir o‘zining yaqin kishilari va saroy a’yonlarini huzuriga chaqirtirib maslahat qilgani kabi Odilshoh ham qizining javob maktubini ulamo, vaziru, qozi-yu muftilarga o‘qib berib maslahat so‘rabdi. Odilshohning amaldorlari: “Ulug‘ xonim, bekorga qon to‘kilmasin, yaxshisi, To‘rabekxonimga o‘zimiz bir gap aytib ko‘raylik”, – debdilar. To‘rabekxonim esa: “Agar maydonga chiqsa, yo yengib olar, yo yengilib o‘lar”, – debdi-da, kelgan odamlarga javob maktubini tutqazib, eldan haydab chiqaribdi. Sulton Sanjarning odamlari ot choptirib borib, Sultonga qizning javob maktubini qo‘rqa-pisa uzatib, qulluq qilib, bosh egib turibdilar. Sulton darg‘azab bo‘lib, lashkarboshilarini chaqiribdi, ularga Xorazmni bosib olishni, To‘rabekxonimni tiriklay qo‘lga tushirib, olib kelishni buyuribdi. To‘rabekxonim otasining oldiga kelib: “Otajon, menga mard yigitlaringizdan qirqtasini bersangiz, shu Sultonning kelishini poylab yo‘lga chiqsam”, – debdi. Odilshoh qiziga qirq yigitni qo‘shib, o‘zi ham Yüklə 4,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|