Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FILOLOGIYA FANLARI
“TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son 128 Takroriy so‘zlar grammatik yoki denotativ semalarning o‘zgarishi asosida hosil bo‘ladi. Ma’lum bir grammatik ma’noni ifodalash uchun yasalgan takroriy so‘zlar tub so‘zlar, yangi leksik ma’noni ifodalash uchun yasalgan takroriy so‘zlar esa yasama so‘zlar hisoblanadi. M., tez so‘zi “shaxtam, jadal” semasiga ega, tez-tez so‘zi ham tez-tez yurmoq, tez-tez ishlamoq kabi birikmalarda “shaxtam, jadal” ma’nosini bildiradi. Bu misollardan ma’lumki, tez so‘zidan hosil qilingan takroriy so‘zning lug‘aviy ma’nosi o‘zgarmagan. Takroriy so‘zni hosil qilish asosida kuchaytirish, ta’kidlash grammatik ma’nosi yuzaga chiqqan. Tez yurmoq, tez-tez yurmoq birikmalaridagi sodda va takroriy so‘zlarni bir xil leksik ma’no ifodalagani uchun almashtirib qo‘llash mumkin, ammo ular grammatik ma’nosiga ko‘ra farqlanadi. Ba’zan takroriy so‘z hosil qilinganda leksik ma’noda o‘zgarish bo‘ladi. Ammo leksik ma’nosining ayrim semalari o‘zgarib, asosiy semalari saqlansa, bunday takroriy so‘zlar ham tub so‘z hisoblanadi. M., 1. Bemor tez-tez suv so‘rar edi. 2. U bizni tez-tez yo‘qlab turardi. Bu gaplarda tez-tez so‘zi “ko‘p vaqt oralatmay, bot-bot, o‘qtin- o‘qtin, qayta-qayta” ma’nolarini bildiradi. Bu semalar “holat” semasiga aloqador bo‘lgani bois, tez-tez so‘zining asosiy ma’nosida o‘zgarish bo‘lmagan. Ushbu takroriy so‘zni sodda so‘z (tez) bilan almashtirib qo‘llab bo‘lmaydi. Tez so‘zi bosh ma’nosida “holat” semasiga ega, tez-tez so‘zi berilgan misollarda “holat” semasining emalari bo‘lgan “bot-bot”, “qayta-qayta” ma’nolarini bildirgan. Demak, bu so‘zlar semantik jihatdan butun-qism munosabatiga ko‘ra farqlanadi. Umumiy ma’nosiga ko‘ra yaqin bo‘lgani bois bunday sodda va takroriy so‘zlarni yasama so‘z deb bo‘lmaydi. Taqlid so‘zlar nimaning holati yoki tovushini bildirishiga ko‘ra “narsa”, “harakat”, “belgi”, “miqdor” kabi semalarga ega bo‘ladi. Ayniqsa, takroriy taqlid so‘zlarda bu semalar kuchli ifodalanadi. M., Chak-chak (tommoq, tomchi), chalp- chalp, chalp-chulp (loy kechmoq) so‘zlari “harakat”, “narsa” semalarini bildiradi. Bular potensial semalar bo‘lib, shu semalar asosida yasama so‘zlar hosil qilinadi. M., lo‘q-lo‘q, vov-vov, yalt-yalt kabi so‘zlar “harakat”, “holat” semasiga ega bo‘lgani uchun lo‘qillab, vovullab, yaltillab kabi so‘zlar yasaladi, shar-shar so‘zi “narsa” semasiga ega bo‘lgani uchun sharshara so‘zi yasaladi. Bunday takroriy taqlid so‘zlarning ayrimlari sodda yasama so‘zlar bilan ma’nodosh bo‘ladi: lo‘q-lo‘q og‘ridi, lo‘qqillab og‘ridi. Olmoshlar ham taqlid so‘zlar kabi leksik ma’no bildirmaydi. Nimaga ishora qilishiga ko‘ra “shaxs”, narsa, o‘rin-joy, harakat, holat, miqdor kabi ishora semalariga ega bo‘ladi. Shuning uchun ba’zi olmoshlardan takroriy so‘z hosil qilinganda turli grammatik ma’nolar yuzaga chiqadi. M., nima-nima, kim-kim (nimalar, kimlar) kabi takroriy so‘zlar ko‘plik ma’nosiga ega. Ayrim so‘roq olmoshlarining ishora semalari asosida leksik ma’no shakllanadi. M., qancha so‘roq olmoshidan takroriy so‘z yasalganda (ritorik so‘roq asosida) leksik ma’no shakllanadi. Qancha so‘zi “miqdor” ishora semasiga va shu semaning “ko‘p”, “oz” emalariga ega. Shu sema va ema asosida qancha- qancha takroriy so‘zi yasaladi va bu so‘z lug‘aviy ma’noga ega bo‘lib, “ko‘p” semasini ifodalaydi. Shu jihatdan qancha-qancha so‘zi ravish turkumiga ko‘chadi. Polisemem leksemalarning sememalarini takrorlash asosida ham takroriy so‘zlar hosil qilinadi. Bunday takroriy so‘zlarning ayrimlari yasama bo‘lsa, ayrimlari tub so‘z bo‘ladi. Ko‘p ma’noli so‘zlarning bosh (o‘z), ko‘chma ma’nolari asosida yasama so‘zlar hosil qilinadi. M., boshma-bosh yotmoq birikmasidagi boshma-bosh takroriy so‘zi bosh so‘zining o‘z (bosh) ma’nosi asosida hosil bo‘lgan. Bosh so‘zi “tananing bo‘yindan yuqorigi, oldingi qismi”, “kalla” ma’nosini bildiradi. Boshma-bosh so‘zi yasalganda “bosh, kalla” semalari qatoriga “holat” semasi qo‘shiladi va boshma-bosh so‘zining “boshni boshga qaratgan holatda” ma’nosi hosil bo‘ladi. So‘z sememaning hokim semasidagi (“boshni boshga qaratgan holatda” sememasi so‘z birikmasi shaklida bo‘lgani bois “boshni boshga qaratgan” semalari tobe semalar, holatda semasi hokim sema bo‘ladi) bunday o‘zgarish asosida boshma-bosh so‘zi yasama ravish Yüklə 4,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|