125
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
TAKRORIY SO‘ZLAR VA POLISEMIYA
Feruza Uralovna Jumayeva –
dots.v.b., f.f.f.d. (PhD) Jizzax davlat pedagogika instituti
Annotsiya:
Ushbu maqolada takroriy so‘zning semantik qurilishi o‘rganilgan. Takroriy so‘zlarning leksema, semema, sema, ema
asosida yasalishi aniqlangan. Grammatik birliklarning takrorlanishi asosida hosil bo‘lgan takroriy so‘zlarning leksik ma’no ifodalash
xususiyatlari semantik tahlillar asosida ochib berilgan. Ko‘p ma’noli takroriy so‘zlarning hosil bo‘lishi, uning sememalaridagi bo‘g‘liqlik va
farqli jihatlar tahlil etilgan.
Аннотация:
В этой статье исследуется семантическая структура повторяющегося слова. Повторяющиеся слова основаны
на лексемах, семемах, семантике и ema. На основе семантического анализа выявлены лексические особенности повторения
слов, образованных на основе повторения грамматических единиц. Анализируются формирование многозначных повторов,
связи и различия в их семантике.
Abstract:
This article explores the semantic structure of a repeating word. Duplicate words are based on lexemes, sememes,
semantics and ema. On the basis of semantic analysis, the lexical features of the repetition of words formed on the basis of repetition
of grammatical units have been revealed. The formation of polysemantic repetitions, connections and differences in their semantics are
analyzed.
Kalit so‘zlari:
leksema, semema, sema, grammatik sema, potetsial sema, sinonimlar, antonimlar, ko‘p ma’noli so‘zlar
Ключевые слова:
лексема, семема, сема, грамматическая сема, потенциальная сема, синонимы, антонимы, многозначные
слова.
Keywords:
lexeme, semema, sema, grammatic sema, potensial sema, synonyms, antonyms, more meaning words
O‘zbek tilshunosligida so‘z yasalishi
va tuzilishini tadqiq etishga bag‘ishlangan
ishlar bisyor. Ularda so‘zning morfem
tarkibini, so‘z yasalishini aniqlash,
asosan, ma’no (semema) nuqtayi
nazaridan amalga oshirilgan. Ba’zi
ishlardagina ma’no tarkibi (semalar)ga
e’tibor qaratilgan
1
. Yasama so‘zlar, juft va
takroriy so‘zlar sememalardan tashqari
sema va ema asosida ham hosil bo‘ladi.
Shuningdek, sema,
emaning nutqda asosiy
ma’noni ifodalashga o‘tishi natijasida
yangi leksik ma’noli so‘zlar hosil bo‘lishi
mumkin. Shuning uchun so‘zning ma’no
tarkibi, taraqqiyoti, semantik qurilishini
o‘rganishda sema va emadagi o‘zgarishga
e’tibor qaratish muhim ahamiyatga ega.
Ko‘pincha, so‘zga qo‘shimcha yoki so‘z
qo‘shish natijasida semantik o‘zgarishlar
bo‘ladi. Semema tarkibidagi muayyan
semalarning faollashishi natijasida ayrim
grammatik, potensial semalar leksik ma’no
bildirishga xizmat qiladi. Grammatik ma’no
hosil qiluvchi semalar
grammatik semalar
(grammemalar) hisoblanadi. Potensial
sema – “leksema sememasida hamma
vaqt fakultativ, yashirin holda bo‘lib, ma’lum
nutq sharoitidagina namoyon bo‘ladi, aks
holda e’tiborga olinmaydi”
2
. Denotativ
semalar lug‘aviy ma’noni shakllantiruvchi
semalardir. Ba’zi qo‘shimchalarning
1 Миртожиев М.М. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: Mumtoz so’z, 2010. – 284 б. Ҳожиев А. Ўзбек тили морфологияси, морфемикаси ва сўз ясалишининг назарий
масалалари. – Тошкент: Фан, 2010. – 256 б.
2 Миртожиев М.М. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: MUMTOZ SO’Z, 2010. – Б. 58.
grammatik semalari so‘z tarkibida
denotativ semalarga xos vazifalarni
bajaradi, ya’ni leksik ma’noni ifodalashga
xizmat qiladi. Bunday qo‘shimchalarning
ma’nosi saqlansa-da, vazifasi yo‘qolgan
bo‘ladi. M., bekor so‘zi “ishsiz” ma’nosini
bildiradi. Bekorga so‘zi “maqsadsiz”,
“asossiz”, “sababsiz” ma’nolarini bildiradi.
Bekorga so‘zining lug‘aviy ma’nosi – ga
kelishik qo‘shimchasining grammatik
ma’nosi asosida shakllangan. Bu
qo‘shimcha ko‘p semali bo‘lib, so‘zga
qo‘shilganda “maqsad”, “sabab” ma’nolarini
ham bildiradi: o‘qishga, o‘qiganiga va.h.k.
Ma’lumki, kelishik qo‘shimchalari so‘zni
so‘zga tobelantirib bog‘lash vazifasini
bajaradi, ammo bekorga so‘zi tarkibida
–ga qo‘shimchasi bunday vazifa
bajarmaydi. Shu bois -ga qo‘shimchasi
bekorga so‘zi tarkibidan alohida morfema
sifatida ajratib tahlil etilmaydi. Bekor va
–ga shakllari bitta morfemaga aylanadi.
Bekor so‘zining “ishsiz” semasi bekorga
so‘zining sememasida potensial sema
sifatida saqlanadi. –ga qo‘shimchasining
“maqsadsiz”, “asossiz”, “sababsiz”
grammatik semalari bekorga so‘zining
denotativ semalariga aylangan. Shu
semalar asosida bekordan bekorga so‘zi
yasaladi va polisemem leksema sifatida
quyidagi ma’nolarni anglatadi:
Dostları ilə paylaş: