Tafakkur ziyosi

FILOLOGIYA FANLARI

---

“TAFAKKUR ZIYOSI”
 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
136 
Hasanalidan afv so‘radi:
– Kechirasiz, ota, bizning Homidboy 
shunaqa qo‘lansa gaplar uchun yaratilg‘an 
odam. (A.Qodiriy. «O‘tkan kunlar») 
Aloqa jarayonida yuqorida ko‘rib 
o‘tilgan lisoniy birliklardan tashqari 
nolisoniy vositalarning tutgan o‘rni haqida 
tilshunos olim N.Mahmudov shunday 
fikrlarni aytgan: «Odatda, kommunikativ 
vaziyatning uch asosiy unsuri mavjud 
bo‘ladi, ya’ni so‘zlovchi, tinglovchi va 
mavzu yoki axborot. So‘zlovchi muayyan 
axborotni tinglovchiga yetkazish uchun, 
albatta, vosita – tegishli kanalni tanlaydi. 
Tabiiyki, asosiy kanal tilning o‘zidir. Ammo 
axborotni to‘la yetkazishda umumiy 
vaziyat va maqsadga muvofiq boshqa 
kanallar ham ishga tushiriladi. Bu o‘rinda 
paralingvistik va ekstralingvistik vositalar 
nazarda tutiladi. Chindan ham, turli jestlar, 
yuz ifodasi, boshni qimirlatish, gavda 
harakatlari, makon yaqinligi, ovoz tabiati, 
kiyimlar, so‘zlovchi va tinglovchining 
ijtimoiy yoki boshqa maqomi kabi xilma-
xil omillar kommunikatsiya jarayonida 
alohida qimmatga ega. Uzatilmoqchi 
bo‘lgan axborotning mazmuni, maqsadi va 
tabiatiga uyg‘un tarzda kommunikatsiya 
kanali tanlanadi»
3
.
Yuqorida tahlil qilingan matnda lisoniy 
vositalardan tashqari so‘zlovchining o‘zini 
tutishiga xos xususiyatlar (nimadandir 
g‘ijing‘andek ko‘rinishi, toqatsizlang‘andek 
bo‘lishi, istehzo bilan so‘zlashi, yerga 
qaratib, lom deyishka majol bermay 
qo‘yishi)ni aks ettiruvchi vositalar umumiy 
tarzda muallif gapi va ko‘chirma gaplarni 
o‘zaro bog‘lashdan tashqari tanbeh nutqiy 
aktining voqelanishiga ham xizmat qilgan.
Tilimizda ba’zan so‘zlovchi fikrlarining 
aniq va tushunarli bo‘lishini ta’minlashda 
imo-ishora ifodalovchi yoki so‘zlovchining 
turli harakatlarini ifodalovchi fe’llardan 
ham foydalaniladi. Bu fe’llarning matn 
tarkibiga kiritilishi muallif gapi va ko‘chirma 
gapning uyg‘unlashishiga yordam 
beradi. Tilimizdagi qulluq qildi, qo‘lini 
cho‘zdi, engashdi, musht ko‘tardi kabi 
fe’llar ko‘chirma gapni shakllantirishda 
qatnashuvchi shunday fe’llar.
Qiz tizzasini quchganicha yulduzlarga 
qaradi: 
— Yulduz uchyapti, — dedi u siniq ovoz 
3 Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. –Тошкент, 2009. –Б.40.
bilan. 
— Kimningdir joni uzildi, — dedi yigit 
osmonga qarab olib. (Tohir Malik «Davron»)
4. Ko‘chirma gaplarda so‘zlovchining 
tafakkur faoliyati bilan bog‘liq fe’llar 
ham qo‘llaniladi. Tilimizda o‘y surmoq, 
xayolidan o‘tkazmoq, fikr qilmoq, xayolga 
botmoq, o‘z-o‘zi bilan gaplashmoq kabi 
fe’llar ko‘chirma gapning hosil bo‘lishida 
qatnashib, so‘zlovchi yoki asar qahramoni 
holatini, o‘y-kechinmalarini ifodalash 
vazifasini bajaradi:
Chunki u «Qandaydir bahonani pesh 
qilib, iltimosimni yerda qoldiradi», deb 
o‘ylagan edi (Tohir Malik «Davron») Ba’zan 
esa muallif gapi kesimi o‘ylaydi fe’li bilan 
ifodalanganda, muallif gapidan so‘ng 
keluvchi ko‘chirma gap shu fe’l mazmunini 
ifodalashga xizmat qiladi: Davron bu 
yo‘ldan har o‘tganida shuni o‘ylaydi. «Nima 
bu? Tabiatning qaltis hazilimi? Balki 
qadimda vodiy o‘rni bus-butun shunday 
bo‘lib, odamlarning matonati tufayli 
bo‘stonga aylangandir? Balki qumlik bilan 
olishgan bobokalonlarimiz avlodlarga 
yodgor bo‘lsin, deb sahroning bir qismini 
tabiiy muzey sifatida qoldirishgandir?» 
(Tohir Malik «Davron») «Shu gap 
bolalarning xayoliga kelarmikan, — deb 
uyladi u, — yo aytib chiqsammikan? 
Birontasini militsiya kuzatayotgan bo‘lsa-
chi? Qamar o‘tirib chiqqan. Uni kuzatishlari 
mumkin. Salim ham shuniki-da. Yarasiga 
qarashganmikan? Qamar qararmikan?» 
(Tohir Malik «Alvido, bolalik»)
Ko‘chirma gap o‘ziga xos bo‘lgan bir 
qator grammatik xususiyatlarga egaki, ular 
quyidagi holatlarda namoyon bo‘ladi. Agar 
ko‘chirma gaplarning tarkibida undalma 
ishtirok etsa, gapning fe’l kesimi buyruq 
mayli shaklida bo‘ladi: Shu sening ukangmi, 
og‘zingdan qoning kelgur! — Mavluda 
dag‘dag‘a bilan ustimga bostirib keldi. — 
O‘gay ukangga joning shunchalik achidimi, 
yetimcha — yetti kulcha! Tur yo‘qol! (O‘.
Hoshimov)
Umuman, yuqorida qayd etilgan 
holatlar o‘zbek tili sintaktik tizimida 
ko‘chirma gaplarning muhim ahamiyat 
kasb etishi, personajlar xarakter-xususiyati, 
ruhiy holati, munosabatini ko‘rsatish 
vositalaridan ekanligidan dalolat beradi.