Tafakkur ziyosi

FILOLOGIYA FANLARI

---

“TAFAKKUR ZIYOSI”
 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
150 
keskin farqlar ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, bu 
farq ingliz va o‘zbek tillarida sabab ergash 
gapning qiyosiy funksional tadqiqida yaqqol 
ko‘rinadi. Qo‘shma gap ikki yoki undan ortiq 
sodda gaplarning mexanik tarzdagi birikuvini 
emas, balki muayyan kommunikativ vazifa 
bajarilishi uchun xizmat qiluvchi shakliy va 
mazmuniy butunlikni tashkil etadi. Shu bois 
qo‘shma gap o‘ziga xos murakkab shakl, 
ma`no hamda ohang butunligi mahsuli 
sanaladi
2
.
Masalan: Qayrilishlar tobora ko‘paydi, 
shuning uchun mashinaning tezligi susaya 
boshladi. 
Sabab ergash gap sabab ma`nosini, 
bosh gap esa uning natijasini bildiradi. 
Masalan: Bundan tashqari Mahkam totuv 
va sog`lom ishchi oilasida o‘sib, ko‘p yorqin 
damlarni boshidan kechirgan, shuning uchun 
qiyofasi nurga serob edi
3
.
Bu misolda birinchi gap sabab ergash 
gap, ikkinchi gap esa bosh gap hisoblanadi. 
Berilgan ta’rifga ko‘ra, birinchi gap sabab 
ma`nosini, ikkinchi gap esa uning natijasini 
bildiradi. Chunki Mahkamning totuv va 
sog`lom ishchi oilasida o‘sib, ko‘p yorqin 
damlarni boshidan kechirganligi natijasida 
uning qiyofasi nurga serob edi. 
Sabab ergash gapli qo‘shma gaplar 
tilshunoslikda shartlanganlik munosabatini 
ifodalovchi ergash gapli qo‘shma gaplarning 
bir turi sifatida o‘rganiladi. Shartlanganlik 
munosabati payt munosabatidan ham, 
boshqa har qanday munosabatlardan 
ham ancha murakkab bo‘lib, bunday 
munosabatlarning barchasi bir g`oyaga 
asoslanadi, ya’ni bir voqea ikkinchisini keltirib 
chiqaradi yoki ikkinchi voqea birinchisining 
mavjudligiga ko‘ra yuzaga keladi. Boshqacha 
qilib aytganda, mazkur munosabatlardagi 
asos g`oya “sabab-natija” dan iborat bo‘ladi.
Masalan: Faqat uning bu chaqirig`i 
foydasiz edi, chunki zanjirning zaif shiriqlashi 
quloqlarga kirar-kirmas qizlar o‘zlarini 
aravadan tappa-tappa tashlay boshlagan 
edilar
4
.
Bunday holatni ingliz tilida ham 
ko‘rishimiz mumkin. Chunki bu tilda ham 
bosh gapda ifodalangan harakatning 
2 Sayfullayeva R., Mengliyev B., va b. Hozirgi o`zbek adabiy tili. – Toshkent, 2009. - 400 b.
3 Пиримқул Қодиров. Уч илдиз. Роман. –Тошкент, 1963. - 418 б.
4 Muhammad Ali. Sarbadorlar. - Toshkent: Sharq, 2011. - 619 b.
5 web.cn.edu/.../gram_passive_voice.html
6 Nurmonov A., Maxmudov N., va b. O‒zbek tilining mazmuniy sintaksisi.- Toshkent: Fan, – B 129- 290.
sababini izohlash uchun nega? Ya’ni why? 
savolini qo‘llash mumkin:
Melissa went to college.
Why did Melissa go to college? (What 
was her reason for going to college?) Melissa 
went to college because she wanted to study 
chemisty.
Melissa studied chemistry.
Why did Melissa study chemistry? (What 
was her reason for studying chemistry?)
Melissa studied chemistry because 
she wanted to work in a drug research lab.
People should exercise.
Why should people exercise?
(For what reasons should people 
exercise?)
People should exercise because it will 
help them stay healthy and in shape
5
.
Sabab ergash gapli qo‘shma 
gaplardagi sabab munosabati subyektiv 
murakkablashuvi ham mumkin. Tillarda 
bunday murakkablashuv ko‘proq nutq 
egasi nazdida keltirilayotgan sababning 
aniq yoki noaniqligi, umumga ma’lum yoki 
noma’lumligi, taxminiyligi kabi subyektiv 
ma`no nozikliklarini gap mazmuniga kiritish 
hisobiga yuz beradi. 
Masalan, Majlis erta boshlandi, faqat 
shuning uchun u kech qoldi
6
.
Bu gapda bosh gapdagi voqeaning 
yuz berishiga olib kelgan sabab ayni ergash 
gapdagi voqeaning bir o‘zi ekanligi, buning 
aniq ekanligi ta`kidlangan, bu bilan sabab 
munosabati subyektiv murakkablashgan. 
Bu murakkablashuv faqat yuklamasi orqali 
shaklan ifodalangan. 
Ingliz tilida esa only so‘zini faqat 
yuklamsi o‘rnida ishlatishimiz mumkin: 
The meeting began early, only for this 
reason he was late.
Sabab ergash gapli qo‘shma 
gaplardagi sabab mazmunining subyektiv 
murakkablashuvi yana boshqa ko‘rinishlarda 
ham bo‘lishi mumkin. Shunisi mumkinki, 
bunday gaplarda, asosan, ikki (yoki undan 
ortiq) denotativ voqea ifodalanadi. Shuning 
uchun ham asosiy hollarda ularda mazmuniy-
sintaktik nomunofiqlik yuzaga keladi.
O‘zbek tilida sabab ergash gap bosh