Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
15
“TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son Frazeologizmlar milliy-madaniy xususiyatlarining ichki va tashqi belgilari kundalik-empirik, tarixiy va ruhiy tajribasini aks ettiruvchi frazeologizmlar voqelikni obrazli tasavvur etish asosida tilda paydo bo‘lishini lo‘nda va obrazli shaklda ifodalaydi. Frazeologik birliklarning madaniy komponentlari ularning obrazli asosi bilan bog‘lanmaydigan hamda obrazli asosi bilan metaforik uzayish hisobiga bog‘lanadigan denotativ-signifikativ mazmunli madaniy komponentlar guruhlariga ajratib o‘rganiladi. Shuningdek, frazeologik ma’no sathida ham ichki shakl sathida qo‘llanadigan madaniy komponentlar obrazli asosi: ichini mushuk tatalamoq, yerning tagida ilon qimirlasa bilmoq; etnosotsium tajribasining o‘ziga xos fragmenti bir qarich, chilla suvi; etnosotsiumning kundalik hayot tarzi bilan bog‘langan so‘z realiyaning mavjudligi: do‘ppisi yarimta, alifni kaltak deyolmaslik; asosidagi madaniy konsept: lafzda turmoq, nomusi bukilmoq kabilarni madaniy markerligining lingvistik manbalari sifatida belgilash mumkin. Shuningdek, frazeologizmlar madaniy komponentlarni madaniyat ijtimoiy-psixologik, tamaddun va faoliyat nuqtayi nazaridan ajratib tahlil etish maqsadga muvofiq. Frazelogizmlarning kognitiv va pragmatik aspektlariga alohida e’tibor qaratilganligini e’tirof etish lozim. Ularning kognitiv va pragmatik imkoniyatlarini namoyon etish uchun antropotsentrik tadqiqotlar olib borish zarur. Konsept borliqdagi hodisa va obyektlarning qanday tuzilganligi haqidagi tafakkur asosida yaratilgan tushunchani ifodalovchi fenomendir. Konseptlarning milliy o‘ziga xos xususiyati muhimdir. Konsept tafakkur jarayonida bir turdagi bir qancha predmetlar o‘rnini bosuvchi fikriy hosila, konseptlarning individual-psixik xususiyatlaridan ko‘ra, ijtimoiy mazmunini ifoda etadi. Konsept madaniyatning asosiy birligi bo‘lib, inson ongida madaniyat inson mental olamiga kirib keladi. Konseptlar asosida voqelikning xilma-xilligini, fikriy manzaralar, sxemalar, giperonimlar, freymlar, ssenariylar, insaytlar, kaleydoskopik konseptlar asosida lingvistik, kognitiv, kulturologik, sotsiologik nuqtayi nazarlardan o‘rganish imkonini beradi hamda hodisaning eng ko‘z ilg‘amas qatlamlarini ham ochib berish imkoni tug‘iladi. Maqolada konseptlarning milliy o‘ziga xos xususiyatlari muammosi oila, uy, non konsepti asosida tahlil etilgan. Oila makrokonsepti freym metodi asosida «nikoh munosabatlari», «qarindoshlik munosabatlari», «noqarindoshlik munosabatlari» semantik maydonlarida farqlanadi. «Nikoh munosabatlari» semantik maydoni er komponentli, xotin komponentli, er va xotin zidligi semali, uylanish yoki erga tegish semali va kundosh komponentli paremiyalar mikro maydonlarga ajratiladi. «Qarindoshlik munosabatlari» semantik maydoni “yaqin qarindoshlik” kichik semantik maydonidagi “ona”, “ota”, “bola, farzand” komponentli va “uzoq qarindoshlik” kichik semantik maydonidagi “tog‘a”, “jiyan”, “amma”, “xola”, “kelin, kuyov” va “qayn-” prefiksli komponentga ega paremiyalar guruhlari farqlanadi. O‘zbek etnosida “oila” makrokonseptining yadrosini “ota-ona va bolalar”, yadro markazini “farzandlar” mikrokonsepti, yaqin periferiyani “qarindoshlar” o‘zbek xalqining milliy madaniy dunyoqarashi “bolalar – ota- ona hayotining mazmuni” madaniy tuzilmasi konseptuallashuvi paremiologik materiallar misolida tahlil qilinganligiga e’tibor qaratamiz: bolali uy – bozor, // bolasiz uy – mozor; bolasi ko‘p – bo‘lar boy, bolasi yo‘q – quruq soy; bolang yomon bo‘lsa ham, omon bo‘lsin kabi maqollar o‘zbek etnosida farzand ijtimoiy kategoriyasi muhim ahamiyat kasb etishi yaqqol namoyon etgan. Ayg‘ir qanday bo‘lsa, ot shunday; olmaning ostiga olma tushadi; bog‘ing bo‘lsa qo‘ra qil, o‘g‘ling bo‘lsa mulla qil; bola tuqqanniki emas, tarbiyalaganniki; qush uyasida ko‘rganini qiladi; daraxtga ko‘ra - mevasi, ota-onasiga ko‘ra – bolasi; ona – daraxt, bola – meva kabi maqol tipidagi oilaning eng muhim funksiyalaridan biri farzand tarbiyasi ekanligi, bu etnomadaniy qadriyatlar ekanligini, bunda o‘zbek milliy- madaniy dunyoqarashining frazeologik sathda namoyon etishi ta’kidlanadi. Insonning ruhiy, intellektual va emotsional olamini tavsiflovchi konseptlar uning tashqi TAQVIM 21-OKTABR – O‘ZBEK TILI BAYRAMI KUNI |