Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2 Ўша асар, 93-бет
3 Ҳ.Тўраев “Маноқиби саъдийа” қўлёзма асарида ва унинг Жўйбор хўжалари ижтимоий-маънавий меросини ўрганишдаги аҳамияти.” Бухоро; 1997, 3-бет. 4 Ҳ.Т.Бухорий “Абдулланома”, 1-китоб, Т: 1999, 148-бет. 5 Ўша асар, ўша бет. 6 Ҳ.Зиёев Буюк Амир Темур салтанати ва унинг тақдири. Т: Маънавият, 2008, 122-бет Muhammad Islomning katta xizmati bo‘ldi. “Abdullanoma” muallifi yozganidek, “Bu g‘alaba ul qutli sifat zotning barakotlari orqasida bo‘ldi” 5 . Umuman, xonliklar davrida xonlar ruhoniylarning yirik vakillariga tayanib hokimiyatni boshqarganlar. “Ularni hokimiyat ishiga jalb qilib, katta imtiyozlar berganlar, ular orasidan o‘z davrining boy-badavlat kishilari yetishib chiqqan” 6 Abdullaxon II ham o‘zining barcha faoliyatida Xo‘ja Jo‘yboriyga tayandi, madad oldi va undan ham o‘zi ham imtiyoz va hadyalarini ayamadi. Abdullaxon II avval Xo‘ja Muhammad Islomning, keyin esa Xo‘ja Sa’dning muridi edi. 1561-yil otasi Iskandarxon (1561-1583-y) xon deb e’lon qilingan bo‘lsa-da, amalda esa siyosiy hokimiyat jilovi 1557-yildan boshlab Abdullaxonning qo‘lida edi. Abdullaxon rasmiy xon sifatida faqat 1583-yil ya’ni otasi vafotidan keyin oliy taxtga o‘tirdi. Shu o‘rinda ta’kidlashimiz joizki, dastlab shayboniylar davrida oliy hukmdorlik sulolaning eng yoshi ulug‘iga o‘tish tartibiga amal qilinar edi. XVI asrning o‘rtalaridan boshlab esa sulola ichidagi oilaviy an’ana ustunlik qila boshladi. Abdullaxon II davridan boshlab esa, bu odat an’anaga aylandi. Rasmiy hokimiyat Iskandarxondan Abdullaxon II ga o‘tdi. 1583-yil yangi xonni taxtga o‘tqazish, rasmiylashtirish marosimi o‘tkazilib, Abdullaxon II oliy hukmdor deb e’lon qilindi. Abdullaxon II ning nomi juma namozida xutbada o‘qilib, nomidan tanga pullar zarb etildi. Buxoro xoni Abdullaxon II o‘z faoliyatini mamlakatda tinchlik, osoyishtalik o‘rnatishga, viloyatlar hukmdorlarining siyosiy ayirmachiligiga barham berishga, bo‘linib ketgan mamlakat va mintaqani birlshtirishga, markaziy hokimiyatni mustahkamlashga qaratdi. Abdullaxon II o‘z maqsadini amalga oshirishda ko‘p marotaba urushlar olib borishga to‘g‘ri keldi. Ayniqsa, Abdullaxonning Navro‘z Ahmadxonning farzandlari Darvishxon va Boboxon Sulton bilan janglari juda shiddatli bo‘ldi. Abdullaxon Ilon o‘ttining dasht tomonidan (hozirgi Jizzax tarafda) dushman bilan yuzma-yuz bo‘ldi. Ikkala o‘rtada shiddatli jang bo‘ldi. Jangda Darvishxon 100 ming qo‘shini bilan mag‘lub bo‘ldi. Tarixchi H.T.Buxoriy o‘zining “Abdullanoma” asarida, “ Shunchalik qon to‘kilib, shu qadar zo‘r jang bo‘ldiki, o‘lgan va IJTIMOIY FANLAR 91 “TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son yarador bo‘lganlardan jang maydoni tog‘-u tepalikka aylandi” 7 – deb yozadi. Bu g‘alaba Abdullaxonni markazlashgan davlat barpo qilish yo‘lini boshlab berdi. Abdullaxon II mintaqani yagona markazga birlashtirish maqsadida, 1573-yilda Farg‘onani, 1574-yilda Shahrisabz, 1578-yilda Samarqand, Qarshi, Hisor viloyatlarini, 1584-yilda Toshkent, Sayram, Ohangaron, 583-yilda Balx, 1584-yilda Badaxshon, 1588-yilda esa Hirotni o‘z qo‘l ostida birlashtirdi. Abdullaxon II mamlakat hududlarini birlashtirish borasida kurash olib borish bilan birga, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoni rivojlantirishga, shahar hayotini jonlantirishga, ilm-fan ravnaqiga katta e’tibor qaratdi. Abdullaxon II mamlakatni birlashtirirsh uchun kurash olib borish bilan birga, markaziy hokimiyatni mustahkamlashga, u Amir Temurning davlat boshqaruvida kadrlar tanlash, raiyat to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish, adolat mezoniga rioya qilish to‘g‘risidagi vasiyatlariga amal qildi. U viloyatlarga boshliqlar tayinlar ekan, ularga “ o‘zingizni zohir va botinlaringizni adolat o‘rnatish hamda xalq osoyishi bilan bezating, raiyatni rioya qilish va ularga muruvvatlar ko‘rsatish bilan mamnun qiling” 8 – deb nasihat qiladi. Abdullaxon mamlakat iqtisodini sug‘orma dehqonchilik asosida rivojlantirishga asosiy e’tibor qaratdi. Uning davrida mamlakatning deyarli barcha katta-kichik daryolari va soylaridan unumli foydalanildi. Chunonchi, Abdullaxon II 1568-yilda Murg‘ob daryosidan katta kanal qazdirib, Marv shahri atroflaridagi dasht va tashlandiq yerlarga suv olib borib, qayta “jon” ato qildi. Cho‘l va biyobonlar o‘rnida obod ekinzorlar, bog‘-rog‘lar barpo etildi. Shuningdek, Abdullaxonning Jizzax vohasi hududlaridagi suvsizlikdan dashtga aylangan yerlarni suv bilan ta’minlanishida xizmati katta. 1583-1584-yillarda Jizzax, Yangiqo‘rg‘on, Baxmal va Forish muzofotlaridan jalb qilingan minglab aholi uzunligi 83 km bo‘lgan Tuyatortar anhor-arig‘ini barpo qildi. Abdullaxon II davrida qurilgan Tuyatortarning ishga tushirilishi Baxmal, G‘allaorol va Jizzax hududlarida bir necha ming gektar erlarda sug‘orma dehqonchilik, bog‘dorchilik, poliz- sabzavot ekinlari ekish imkonini berdi. 7 Ҳ.Т.Бухорий “Абдулланома”, 1-китоб, Т: 1999, 142-бет. 8 Ҳ.Т.Бухорий “Абдулланма”, 1-китоб, Т: 1999, 172-бет. 9 Ҳ.Т.Бухорий “Абдулланома”, 2-китоб, Т: 2010, 109-110-бетлар. Forish tumanidagi “Abdullaxon bandi” ning barpo bo‘lishi ham Abdullaxon II tashabbusi bilan bog‘liq. Bu haqida “Abdullanoma”da: “Har ko‘klamda o‘sha darada ko‘p sel to‘planib, lekin uning suvi ekinga yetishmas edi. Shuning uchun buyurdi: Ahmadali otaliq Nayman o‘sha darada Somon yo‘li shaklida bir to‘g‘on qursin, toki dehqonlar o‘sha joyda to‘plangan suvni bo‘lishib, ekinlarni sug‘orsinlar” 9 . Abdullaxon II davrida mamlakatning barcha hududlarida sug‘orish inshootlarining barpo etilishi xonlikda sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishiga olib keldi. Abdullaxon II hukmronligi yillarida Buxoro xonligida ilm-fan, madaniyat, adabiyot, san’at va me’morchilik yuksaldi. Buxoro ilm-fan markaziga aylandi. Uning davrida Buxoroda kitobat ishlariga katta e’tibor berildi. Abdullaxonning boy kutubxonasi bo‘lib, o‘sha zamon musulmon sharqidagi eng kerakli kitob xazinalaridan biri edi. Qo‘lyozmalarni chiroyli husnixat bilan ko‘chirish yo‘li bilan nusxalarini ko‘paytirish, ularni miniatyuralar bilan bezatish, kitoblarni chiroyli muqovalashga muhim ahamiyat qaratildi. Abdullaxon avlodlari kabi bunyodkor hukmdor edi. Uning davrida Buxorodagi Chorsu va undagi timlar, Qulbobo Ko‘kaldosh madrasasi, Govkushon, “Qo‘sh madrasa”, Xoja Muhammad Porso madrasalari kabilar bunyod etildi. Abdullaxon davrida Buxoro xonligida ichki va tashqi savdo taraqqiy qildi. Xonlik bilan Hindiston, Eron va Rossiya davlatlari o‘rtasida o‘zaro elchilik aloqalari olib borildi. Muxtasar qilib aytganimizda, 100 yilcha davom etgan shayboniylar hukmronligining salkam yarim muddati Abdullaxon II faoliyati bilan bog‘liq. Uning butun faoliyati esa ichki ayirmachiliklarga barham berish, markaziy hokimiyatni mustahkamlash, Turkiston hududlarini yagona tug‘ va yagona poytaxt atrofida birlashtirishga, xonlikda hunarmandchilik, dehqonchilik, ichki va tashqi savdoni rivojlantirish, shahar hayotini jonlantirish, ilm-fan, adabiyot, san’at ravnaqiga, sug‘orish ishlarini kuchaytirish kabi yaratuvchilikka qaratilgan edi. Abdullaxon II o‘zbek davlatchiligi tarixida munosib o‘rin egallagan Buxoro xoni edi. IJTIMOIY FANLAR |