Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
93
“TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son narsaga qodir ekanligidir” 3 . Abu Rayhon Beruniy haqiqatni bilimning voqelikka muvofiqligi deb hisoblagan bo‘lsa, Abu Nasr Forobiy fikricha, haqiqatni bilish aqlning etukligiga bog‘liq, bu aql inson qalbidadir, uning kamolotiga “faol aql”ga qo‘shilishi orqali erishiladi. “Faol aql”da borliqning eng oliy darajasi bo‘lgan Birinchi sabab (Alloh)dan boshlab to oxirgi haqiqatning barcha shakllari mavjud. Haqiqat bitta, shu bois falsafa ham bir nechta bo‘lishi mumkin emas 4 . Abu Nasr Forobiy haqiqatning birligiga ishongan va falsafani haqiqatning birdan bir ifodasi deb hisoblagan. Alisher Navoiyning “Lison ut- tayr” dostonidagi “Faqru fano vodiysining adosi” bobida parvonalar majmu’i sham haqiqati sharhida 5 haqiqatga yetish darajalari muxtasar bayon etilgan. Haqiqat ilmi “Аllohni aniq-ravshan ko‘rish” bo‘lib, bu holat insoniyatning eng buyuk kamolotidir. Irfon ahli turli toifa va tabaqaga tegishli bo‘lsa ham, ularni birlashtirgan yagona kuch ilohiy haqiqat yo‘li edi. Sharqda tafakkur uslubi, bilimlarni ifodalash va o‘zlashtirishning nozik mexanizmlari va shakllari, bilim va haqiqatga eltuvchi yo‘lni yorituvchi o‘z strategiyasi mavjudki, Sharq tafakkur uslubini sharqona amaliyot va tajribadan olingan sharqona usul va uslub yordamida tushunish va ich (qalb ko‘zi)dan anglash mumkin. Irfon ilmi orif uchun parametrlari tabiiy va real ilohiy impuls (turtki, to‘lqin, kuch)dir. Orif ashyolarning mohiyatiga boshqalarning nazari bilan qaray oladi, ya’ni bilimlarning sub’yektlararo ekanini ta’minlash, ashyoning yashirin mohiyatini anglash, birlik aro ko‘plik, “juz’”da “kull”ni ko‘ra olishdek universal va transendental bilimlarni shakllantiradi. Ilohiy kuchning manbai doimiy muhabbat oqimi va Allohga sadoqat (bunda intellektual tajriba bilan bog‘liq bo‘lmagan ongning oliy darajasi (g‘aybiy, botiniy) hamda haqiqatga erishishning nostandart usul (fahm, farosat, zikr, hol, samo‘, chilla)lari nazarda tutiladi)dir. Haqiqatni anglashning 3 Қуръони Карим маъноларининг таржима ва тафсири / Таржима ва тафсир муаллифи А.Мансур. Масъул муҳаррир: 3.Ҳусниддинов. Таржима ва изоҳлар муаллифи Абдулазиз Мансур. – Т.: Тошкент ислом университети нашриёти, 2004. Ҳаж сураси, 6-оят. 4 Ҳотамий С.М. Ислом тафаккур тарихидан. – Т.: Минҳож, 2003. 126-бет 5 Алишер Навоий. Лисон ут-тайр / Тузувчи Нодир Раҳмонов. Сўзбоши муаллифи, изоҳ ва луғатлар тузувчиси Ваҳоб Раҳмонов. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1991. 29, 159, 299, 420-бетлар. ilk bosqichi yorishish, nurlanish sifatida namoyon bo‘ladi. Har bir orifning haqiqatni bilishi o‘ziga xos va takrorlanmas, hattoki aynan bir masala yuzasidan izotrop (bir xil) e’tiqodga ega bo‘lgan, har bir orifning maqom va darajasi, maslagi individual, noyob va betakror dunyoqarashi in’ikosidir. Ular orasida oddiy insonlar tafakkur darajasidan tashqarida bo‘lgan, faqat xos kishilar anglay oladigan ilohiy bilim egalari ham bo‘lib, ashyolarning mohiyatini “qalb ko‘zi” bilan ko‘rganlar, hech kim ilg‘ay olmagan tovushlarni eshitganlar, kishilarning ko‘nglida kechayotgan iztirob, g‘alayon, voqea-hodisalarni xuddi o‘ngida sodir bo‘lgandek so‘zlab berganlar. Buning sababi orifning so‘zi Qur’on oyatlari va hadislarning sharhi ekanligidaki, ular “Haqiqat ko‘zgusi” deb ulug‘langan. Bu holatlar oddiy odamlar nazarida bo‘lishi mumkin bo‘lmagan va aql bovar qilmaydigan yoxud fenomenal hodisa sifatida qabul qilingan. “Haq qarshisida xolis barcha narsasini tark qilmagan orifga borliqning haqiqati hosil bo‘lmaydi”. Zunnun Misriy birinchilardan bo‘lib haqiqat haqida so‘z aytgan. Alisher Navoiy bu haqda “avval kishikim, ishoratni iboratqa kelturdi va tariyqdin so‘z aytdi, ul erdi” deb qayd etgan. Orif “xos” deganda tasavvuf ilmidan xabardor kishilarni, “om” (xalq) deganda esa oddiy kishilarni nazarda tutgan. U zotning shariat ilmi haqidagi so‘zlarini “xos” va “om” birday qabul qilgan bo‘lsa, uning haqiqat (tavakkul, muomalat va muhabbat ilmi) ilmi haqidagi so‘zlarini faqat “xos”lar qabul qilgan. Zunnun Misriyning haqiqat ilmi haqidagi so‘zlarini esa “xos”lar ham anglamay inkor qilishgan, chunki bu ilm “elning ilmu aqli toqatidin tashqari” bo‘lgan. Abusaid Abulxayr “Haqiqat barcha narsalarning ilmda zohir bo‘lishi, ilm barcha narsalarning haqiqatga aylanishi” deydi. Abdulloh Ansoriy haqiqat va bilish borasida o‘z qarashlarini bayon qilib, bilishni bir necha turlarini ko‘rsatgan: isbotlashga asoslangan bilish oddiy kishilarga xos; dalillarga asoslangan bilish ilm ahliga xos; har ikki bilishning oraliq bosqichi IJTIMOIY FANLAR |