Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
97
“TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son Bu baytning mazmuni shundayki, mening tanim bilan olamdagi o‘rnim, maqomimni manzilu makoni yo‘q. Ne jonim zohir, yaʼni paydo. Ne ko‘nglimdan nishon bor. Boshqacha aytganda, agar mening jismimning borliqda o‘rni, makoni bo‘lmasa, u holda jonimu ko‘nglimdan qanday nishon bo‘ladi. G‘azalning davomida: Xirad maxfiy, badan foniy, ko‘ngul g‘oyib, tarab maʼdum, Bori sahl erdi, bo‘lsa erdi ul nomehribon paydo 4 . Baytning mazmuni shuki, xirad, yaʼni aql-idrok maxfiy, badan, jism foniy, yaʼni u ham yo‘q darajada o‘tkinchi, ko‘ngil g‘oyib, tarab - shodu-xurramlik yo‘q. Yaʼni hissiy xususiyatlarning ham nomavjudligi nazarda tutilyapti. Keyingi satrda, shunchalik nomaʼlumlik, mavhumlik bo‘lganiga yarasha, ko‘ngilda jonning asl moyasi – Аlloh bo‘lsa bo‘lgani, shundan yaxshisi yo‘q. Keyingi baytda: Shikebu aqlu hush itmish, qaroru sabru jon ketmish, Ne g‘am, gar bo‘lsa ul oromi ruhu quti jon paydo 5 . Mazmuni: Shikeb - sabr, toqat ham aql-hush ham yo‘qoladi, jonning sabr- qarori ham ketadi. Lekin, jonning asl quti – manbasi bo‘lgan – Xudo ko‘ngilda, dilda bo‘lsa, ne g‘am. Navoiy boshqa mavjudot kabi odam ham to‘rt unsurdan yaralgan bo‘lib, bu unsurlarning ikkitasi – havo va o‘t yuqori sifatli, qolgan ikkitasi – tuproq va suv quyi sifatli deb taʼriflagan . Ikki anga gavhari ulviy najod, Ikki anga javhari sifliy nihod 6 . Shuningdek, U insonning tanasi, vujudi moddiylik olami bo‘lib, uning ko‘ngli va ruhiyati malakut olamiga doxil degan taʼrif beradi. Bizning nazarimizcha ham, olamni, borliqni tashkil qilgan to‘rt unsurning ikkitasi moddiy, ikkitasi nomoddiy hisoblanadi. Аna shunday xususiyatlarga munosabat o‘laroq, Navoiy “Xazoyin ul- maoniy”da Seni topmoq base mushkuldurur, topmaslik osonkim, 4 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 1т. Бадоеул-бидоя. – Тошкент: “Фан”, 1987. – Б. 37-38 5 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 1т. Бадоеул-бидоя. – Тошкент: “Фан”, 1987. – Б. 37- 6 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 7 т. Хамса: Ҳайрат ул-аброр. - Тошкент: “Фан”, 1991. – Б. 91 7 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 1т. Бадоеул-бидоя. – Тошкент: “Фан”, 1987. – Б. 29. 8 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 7 т. Хамса: Ҳайрат ул-аброр. - Тошкент: “Фан”, 1991. – Б. 68 Яна қаранг: АНАТИЛ 2 жилд. – Б. 308. 9 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 7 т. Хамса: Ҳайрат ул-аброр. - Тошкент: “Фан”, 1991. – Б. 21. Erur paydolig‘ing pinhon, vale pinhonlig‘ing paydo 7 , deydi. Nomoddiy olamning Navoiy talqinidagi eng muhim asoslaridan biri ko‘ngildir. Gap albatta inson ko‘ngli haqida boradi. Zero, mantiqan qaralsa falsafaning asosiy manbai va rivojlantiruvchi javhari, qudrati ham aslida shu ko‘ngildir. Shu o‘rinda, islomiy tasavvuf falsasafasidagi bahsli olami kubro va olami sug‘ro masalasi namoyon bo‘ladi. Uning maʼnosi katta olam va kichik olam. Bu masala hozirgacha, sof eʼtiqodiy islom tarafdorlari bilan din falsafasiga maʼrifiy (ilmiy-falsafiy) qarashlar tarafdorlari o‘rtasidagi bosh ixtilof bo‘lib kelmoqda. “Farhod va Shirin”da Navoiy: Ki har ne olami sug‘roda mavjud, Bori bu olami kubroda mavjud degan 8 hikmati bor. Bu yerdagi katta olam tarzida, butun olam vahdat, yaʼni umumiy butun, yagona, undagi boshqa ashyolar uning alohida ko‘rinishi tarzida ko‘rsatilgan. Islomning asosiy falsafiy taʼlimoti bo‘lgan tasavvuf falsafasida o‘ziga xos tarzda tavsiflangan. Boshqacharoq qilib aytganda, olamni ilohiy va maʼrifiy tadqiqi va tavsifi masalasi kuchli bahsga sabab bo‘lgan. Xususan, ontologik masalalar ham. Ko‘ngil masalasida “Hayratul- abror”da shunday deyiladi: Solik ani arshi muallo dedi, So‘fi ani olami kubro dedi 9 Bu yerdagi bayt mazmunida, dinni faqat eʼtiqod tarzida qarovchi tasavvuf (kalom, tariqat) tarafdori – solik ko‘ngil ishi “arshi muallo”dan yaʼni, faqat Ollohdan deb qaragan bo‘lsa, so‘fiy ko‘ngil olami kubro deb baholaydi deyilmoqda. Navoiy “Hayrat ul-abror”da inson ko‘nglini olamdagi eng sirli va ilohiy xilqat sifatida taʼriflab, Olloh o‘zining tajalliysi undadir. Shuning uchun ko‘ngilni Kaʼba bilan qiyoslab, ko‘ngilning oldida Qaʼba xasga arzimaydigan bir manzil tarzida bayon qilinadi. Unda deydi, Navoiy shunchaki, odamlar ziyorat va ixlos qilib tavof qilishadi. Zero insonning ulug‘ va mukarramligi ham aynan shu ko‘ngil sabablidir. Аynan ana shu talqin ayrim IJTIMOIY FANLAR |