Tafakkur ziyosi

FILOLOGIYA FANLARI

---

135 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
koyimoq, javob bermoq, tergamoq, kulmoq, 
buyurmoq, topshirmoq, farmon bermoq, 
hikoya qilmoq, hukm qilmoq, so‘ramoq, 
tasdiqlamoq, ifodalamoq kabi nutq fe’llari 
ko‘chirma gaplarni hosil qilishning asosiy 
vositalaridan hisoblanadi.
Akademiyaga xat yuborish masalasi 
ko‘tarilganda biri: ‘‘Ikki marta uylanganman, 
sharmandam chiqadi’’, dedi, biri: ‘‘Ilmiy 
kengash a’zosiman, qo‘l qo‘yolmayman’’, 
dedi, yana biri: ‘‘To‘g‘ri-yu, to‘g‘ri emas-da’’, 
deb lanjlik qildi (Tohir Malik «Davron»). 
Davron oradagi noqulaylik chodirini 
ko‘tarish uchun so‘zini davom ettirdi: — 
Men ham paxtakordan chiqqanman. (Tohir 
Malik «Davron») Ammo gapidan qaytmadi– 
Okun, chilvir solmagani haqiqat! – deya 
chikilladi. (Tog‘ay Murod. «Ot kishnagan 
oqshom»). O‘sha tomondan Parcha 
opaning do‘rillagan ovozi keldi. – Assalom 
alaykum, hormayla. – Qoch, xira qilma – 
Bashar opa chaqqonlik bilan piyoz dumini 
yularkan, dashnom berdi (O‘.Hoshimov). 
Nihoyat, yigit so‘z ochdi: – Yangilikni 
eshitganingiz bordir? (Tohir Malik) 
‘‘Bema’ni injiqliklarim avjiga chiqyapti, nima 
keragi bor shunaqa xayollarni’’, deb o‘zini 
koyidi-da, o‘rnidan turib u ham qo‘l silkitdi. 
(Tohir Malik ‘‘Davron’’). Podpolkovnik uni 
shart kesdi: – Shu ishni oxiriga yetkazing-
chi, keyin gaplashamiz.(Tohir Malik 
«Alvido, bolalik»). Hamshira Sangcha 
Amonova ularni tushlikka chaqirdi: — Qani, 
toychoqlarim, do‘mboqlarim, avqotga. 
(S.Ahmad) Hamro Ochil jimlikni buzdi: 
—-Polvon aka, xotinimning barmog‘ini 
ko‘rib hayron bo‘ldingiz-a? (S.Ahmad. 2 jild) 
Iqbolxon shuni o‘yladi-yu, o‘smoqchiladi: 
— Yaxshigina qizlardan bo‘lsa, uylantirib 
qo‘ysam, ko‘nglim ancha tinchirdi sendan 
(S.Zunnunova).
2. Ko‘chirma gaplarni hosil qilishda 
sezgi va holat ifodalovchi fe’llarning 
ham o‘rni bor. Bu fe’llarning qo‘llanilishi 
gap mazmuniga inson ruhiy holati, turli 
insoniy munosabatlar ta’sirida yuzaga 
keluvchi holatlar va ularning inson 
ichki va tashqi ko‘rinishida aks etishini 
anglatuvchi ma’no nozikliklarini kiritadi. 
Tilimizda ko‘chirma gaplarni hosil qilishda 
so‘zlovchi yoki yozuvchi kommunikativ 
maqsadi va matn mazmunidan kelib chiqib 
seskanmoq, payqamoq, hayron bo‘lmoq, 
hovliqmoq, bezovta bo‘lmoq, qizishmoq, 
achchiqlanmoq, jahli chiqmoq, shoshmoq, 
qaltiramoq, quvonmoq kabi fe’llar faol 
qo‘llaniladi.
Aminning tepa sochi tikka bo‘ldi:
– Ha, ho‘kizni uylariga eltib berilsinmi?! 
Axir, borilsin, arz qilinsin-da! Fuqaroning 
arzga borishi arbobning izzati bo‘ladi! 
(A.Qahhor)
– Gumoningizni ayting bo‘lmasa!– 
dedi ellikboshi tajang bo‘lib,– kim olganini 
men bilmasam, avliyo bo‘lmasam! Olgan 
odam allaqachon so‘yib saranjomladi-
da! Uzoq demasangiz, erinmasangiz 
ko‘nchilikka borib terilarni bir qarab 
chiqing. Ammo terisi ko‘nchilikka tushgan 
bo‘lsa, allaqachon charm bo‘ldi; xudo 
biladi, kavush bo‘lib bozorga chiqdimi... 
(A.Qahhor) 
Sezgi va holat ifodalovchi fe’llarning 
badiiy matnda personaj holati tasvirini 
berishda muhim ahamiyat kasb etishi 
Abdulla Qodiriyning «O‘tkan kunlar» 
romanidan olingan quyidagi parchada 
yaqqol ko‘zga tashlanadi: 
Ahli majlis Otabekni ko‘klarga ko‘tarib 
maxtar edi, lekin Homid bu maxtashlarg‘a 
ishtirok etmas va nimadandir g‘ijing‘andek 
ko‘rinar edi. Shu orada qutidorning 
«uylanganmi?» deb Hasanalidan so‘rashi 
Homidga yana boshqacha holat berdi. 
Hasanalining so‘rag‘uchig‘a bekning qiz 
yoqdirmaslig‘ini sabab ko‘rsatib, shu 
kungacha uylanmay kelganligini tafsili 
bilan hikoya qilib berishidan so‘ng ul 
toqatsizlang‘andek bo‘ldi:
– Balki begingizning tama’lari xon 
qizidadir, – dedi istehzo bilan Homid, – 
bundog‘ yigitlar uylanganlarida ham kishi 
qizini umr bo‘yi azob ichida o‘tkazadirlar...
Sababiga tushunish qiyin bo‘lg‘an bu 
istehzoga qarshi Hasanali sukut qilmadi:
– Men uning xon qizini olish maqsadi 
borlig‘ini bilmayman, – dedi kulimsirab, 
– biroq ul xon qizini olsa arzimaydirgan 
yigit emas, hatto zarxarid quli bo‘lg‘anim 
holda menga ham qattig‘ so‘z aytishdan 
saqlang‘an bir yigit o‘z nikohida bo‘lg‘an 
ozod bir qizg‘a, albatta, zahmat bermas, 
deb o‘ylayman. Ba’zi xotin uradirgan va 
xotin ustiga xotin olib, xotinlarig‘a zulm 
qiladirg‘an hayvonsifat kishilardan bo‘lib 
ketishi, menimcha, ehtimoldan juda 
uzoqdir, inim mulla Homid... 
Hasanali o‘tkan faslda Homidning 
o‘z og‘zidan xotinlarig‘a qarshi qamchi 
ishlatkanini eshitkan edi. Shunga binoan 
uning bu oxirg‘i jumlasi Homidni yerga 
qaratib, lom deyishka majol bermay 
qo‘ydi. Ziyo shohichi qaynisi Homidga 
«Tuzlatildingmi?» degandek qilib qaradi va