Talabasi mamajonov bekzodjon dilmurodovichning iqtisodiyot nazariyasi fanidan ishlab chiqarish xarajatlari va ularni kamaytirish yo

Narx siyosatini shakllantirish va narx darajasini hisoblash uslublari
Narx bilan iste’molchilar o’rtasida juda chambarchas aloqadorlik mavjudki, uni iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx 
ravonligi, bozor segmentasiyasi bilan izohlash mumkin. Talab qonuni iste’molchilar odatda qimmat narxlarga qaraganda arzon 
narxlarda ko’proq tovarlar sotib olishini ifodalaydi. Ammo har qanday tovar ham «narx-miqdor» aloqadorligiga to’g’ri 
kelavermaydi. Ayrim mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yuqoriroq narxlar ko’proq tovar aylanmasi hajmini 
ta’minlaydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim segmentlariga mo’ljallangan – bular qimmatbaho avtomobillar, kemalar, zeb-
ziynat buyumlari, mo’yna va boshqalar. 

---

Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo’lib xizmat qiladi. Korxonalarning narx siyosati narx belgilash maqsadlari va 
uslublariga bog’liq bo’lgan to’rt bozor tipini ajratish mumkin: saf raqobat, monopolistik raqobat, oligopolistik raqobat sof 
monopoliya. 
Asosan narxni o’zgartirish yo’li bilan talabga ta’sir ko’rsatish raqobatning narx bilan bog’liq usullarini yaratadi. Narx bilan 
bog’liq bo’lmagan raqobat usullarida firmalar o’z mahsulotining o’ziga xos xislatlariga zo’r beradi, mahsulot sotish, tovarlar 
harkati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing qismlariga katta e’tibor beradi. 
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi: 
1. Talab omillari (bozorda o’xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo’lgan narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, 
xaridorni talablari, talabga yo’naltirilgan narx) 
2. Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 
3. Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o’xshash import tovarlari, raqobatchilar tovarlariga bo’lgan narxni bilish. 
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat: 
narxlashtirish masalasi qo’yiladi, 
talabi aniqlanadi, 
xarajatlari baholanadi, 
raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi, 
narxni shakllantirish uslubi
 
tanlanadi, 
oxirgi natijaviy narx o’rnatiladi. 
«O’rtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili bo’yicha narx belgilash tovarning tannarxiga muayyan ustama qo’yishdan iborat 
bo’lib, narx belgilashning eng oddiy usuli hisoblanadi. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng chegaralarda tebranib 
turadi. SHuningdek, tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard natijada iste’molchiga etib borishga qarab oxirgi narx ulgurji va 
chakana savdo qo’yadigan ustama narxlar yakunini ifodalaydi.«Ko’zlangan foyda normasi» olishni ta’minlaydigan narx belgilash 
usulini qo’llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan qaytim foiz olishga intmiladilar. Bu usul 
o’rtacha solishtirma xarajatlarni hisoblashga asoslanadi. 

---

Narxni chegaraviy xarajatlar bo’yicha belgilash usulini qo’llash bilan firma mahsulotning qo’shimcha hajmi birligini bu 
mahsulotni ishlab chiqarishning alohida qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi koplanadi, foyda amalga 
oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni to’xtatish xavfi ostida qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini 
saqlab qolishni xohlagan sharoitlarda naf keltirishi mumkin. 
Savdoda do’konlarga xaridorlarning kelishini ko’paytirish uchun sotuvchilar ayrim tovarlarni to’liq xarajatlaridan pastroq 
baholab, «jalb etuvchi» narxlar yaratadilar. Xaridorlar ko’payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga bunga qo’shimcha 
ravishda narxi me’yorda bo’lgan tovarlarni ham xarid qiladilar. 
Bozor tez o’zgarib boradi va shunga ko’ra har bir mahsulot ham o’z yashash davrini ham o’taydi. Shu vaqt davomida firmalar 
doimo narxlarga o’zgartirishlar kiritadi. 
Yangi mahsulotga narx belgilash eng jiddiy bosqichlardan biridir. YAngi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar 
bozordagi talab darajasi, raqiblar harakati hali etarli darajada ma’lum emas. 
Narx belgilashning qiyinligi, muayyan darajada mahsulotning yangiligi darajasiga ham bog’liq. Bu daraja esa uchga bo’linadi: 
eng yangi mahsulot; 
texnikaviy ilg’or mahsulot; 
original bo’lmagan (yangi taqlidiy) va o’rinbosar mahsulotlar. 
Bozor talabi hali noma’lum, shu sababli noyob mahsulotga narx belgilashda asosiy masala «Qaymog’ini olish» yoki «Kirib 
olish» siyosatini qabul qilishdan iboratdir. 
Bunda mutaxassislar narxga nisbatan asosiy iste’molchilarning munosabati darajasini belgilaydilar, shuningdek, raqiblar bozorga 
qay darajada tezlik bilan kirib kelishi mumkinligini o’rganadilar. O’ziga o’xshash o’rinbosarlari bo’lgan yangi mahsulot taqlidiy 
yoki moslashtirilgan mahsulot tarzida tasnif etiladi. Bunday hollarda narx siyosati ilgarigi taktikasini davom ettiradi va narx 
darajasi muqobil tovarlar o’rtasida mavjud bo’lgan sifat va miqdorga qarab o’zgaradi. 
Mahsulotning bozorga kirib kelishi va o’sishi bosqichidan to’yinish bosqichiga harakati darajasiga qarab, narxlarni puxta 
boshqarish narx marketingni strategiyasini amalga oshirishning kaliti hisoblanadi. 
To’yinish bosqichida narxlarni ko’tarish odatda talabning ko’payishi emas, balki ishlab chiqarish xarajatlarining qiymatini ortishi 
oqibatidir. SHu sababli mahsulotning turiga qarab yo erkin narxlar qo’yiladi yoki tovarlar sotish hajmini ko’paytirish uchun 
narxlar pasaytiriladi. 

---

Yo’qolib ketayotgan mahsulotlarga narx belgilash. 
Narx marketingida keyingi rejalarga qarab ikki muqobil narx belgilash yo’li qo’llaniladi. Ishlab chiqarishni qisqartirish uchun 
narxlarni bosqichma-bosqich pasaytirish strategiyasi jami g’amlamalar sotib tugatilgunga qadar amalga oshiriladi. Unga muqobil 
holda foydani quvvatlash yo’lida qo’shimcha xarajatlar, xususan mahsulot sotishni rag’batlantirish xarajatlarini qisqartiriladi, 
narxlar esa ilgarigi darajada saqlab qolinadi. Raqiblarning bozorni tashlab chiqib ketishiga qarab, bozor ta’minoti manbalari 
qisqaradi va aksariyat bunday vaziyatda shu mahsulotga hali muhtoj bo’lgan muayyan bozor segmenti saqlanib qoladi. Bu esa 
mahsulot yashash davrining so’nggi bosqichi davrida bozorda qolgan firmaga o’z narxini oshirish imkonini yaratishi mumkin. 
Savdo-sotiq faoliyatida marketing mutaxassislari uchun narx belgilashning ikkita asosiy siyosati mavjud, bu «qaymog’ini olish» 
va «kirib olish» siyosatidir. 
«Qaymog’ini olish» va «Kirib olish» siyosatlari narx belgilashning favqulodda namoyon bo’lishi hisoblanadi. Uning birinchisi – 
qimmat narxlar, ikkinchisi – arzon narxlar strategiyasidir. 
«Qaymog’ini olish» siyosati avvalo, tovar narxi ishlab chiqarish narxidan ancha yuqori o’rnatib asta-sekin uni tushirib boradi. 
«Qaymog’ini olish» siyosatidan aksariyat bozorga yangi mahsulotni joriy etishda foydalaniladi. Bunda narx qandaydir bir yuqori 
darajada belgilanadi, mahsulot esa segmentasiya natijasida asosiy deb e’tirof etilgan bozorda sotiladi. Bozorning to’yinishidan 
so’ng iste’molchilarni jalb qilish maqsadida narx pasaytiriladi. SHunday yo’l bilan to’liq daromad eng ko’p miqdorga etkaziladi. 
SHu sababli yagona yo’l – tovar sotish bozorlarini kengaytirish, yangi segmentlar izlashdir.